Lili Boulanger, componiste uit verdriet

Toen Lili Boulanger op 15 maart 1918 overleed was zij slechts vierentwintig jaar oud. Desondanks creëerde ze in haar korte leven een opmerkelijk oeuvre, inclusief zeker twee meesterwerken, dat zich door kracht en zelfbewustheid kenmerkt. Haar beroemde zus, de muziekdocente Nadia Boulanger, noemde haar de eerste componiste van belang. Deze uitspraak kun je alleen maar onderkennen als je een heruitgave van het label Timpani met orkest- en koorwerken van Lili Boulanger hebt beluisterd.

In de knop gebroken

Nadat Franz Schubert in november 1828 op eenendertigjarige leeftijd aan tyfus was overleden, stelde de Oostenrijkse toneelschrijver en vriend Franz Grillparzer zijn grafschrift op, dat luidt: "De dood begroef hier een rijk bezit maar nog schoner verwachtingen." Natuurlijk bestond er toen van Schubert nog geen compleet 'Werke Verzeichnis' en kon Grillparzer niet vermoeden dat zijn vriend deze verwachtingen veelal wel had ingelost, dat er tussen de enorme produktiviteit van zo'n duizend composities nog heel wat kleine en grote meesterwerken zaten. Veel van die werken lagen jaren te 'verstoffen' in particulier bezit voordat ze openbaar werden gemaakt. Schubert was geen componist 'waaruit iets zou kunnen worden' maar één die absoluut 'iemand was'. Hij behoort nu tot de tien grootste componisten uit de muziekgeschiedenis. Op Lili Boulanger, hoe bijzonder haar oeuvre ook is, is het grafschrift van Schubert wel van toepassing. De ontwikkeling die zij onderging tussen 1911 tot haar overlijden in 1918, ze componeerde toen meer dan veertig werken(!), is indrukwekkend, maar het zijn vooral de werken uit de laatste twee jaar van haar leven, met uitzondering van vroegere werken als de liederencyclus 'Clairières dans le ciel' en de cantate 'Faust et Hélène', die haar blijvende roem bezegelen. Het is ook in 1916 dat zij krijgt te horen dat zij nog maar twee jaar heeft te leven. Vooral één werk uit het laatste jaar van haar leven, de Psalm 130, 'Du fond de lábîme' maakt een verpletterende indruk, een waar meesterwerk. Helaas was het haar niet gegeven om op dit niveau nog meer grootschalige werken te componeren. Een ding is een feit: was zij ouder geworden dan vierentwintig, dan behoorde ze nu tot de grootste componisten van de twintigste eeuw.

Wonderkind

Lili Boulanger was niet de enige in haar familie die was begiftigd met een muzikaal talent. Zowel haar grootvader als haar vader waren componisten en waren beide docent aan het Parijse conservatorium. Haar grootmoeder was een beroemde sopraan. Haar moeder, een Russische prinses, was een student in Lili's vader klas aan het conservatorium en was tevens een begenadigd pianiste. Haar oudste zuster Nadia, tenslotte, was ook niet een onverdienstelijk componiste, ze won in haar jonge jaren prijzen voor harmonieleer, contrapunt en begeleiding, maar beroemd werd ze vooral als koordirigente en invloedrijk docente. Tot haar leerlingen behoorden Aaron Copland, Roy Harris en Jean Français. Doch Lili was het grootste muzikaal talent van de familie. Met tweeënhalf jaar kon ze reeds noten lezen. Op vijfjarige leeftijd vergezelde ze haar zus Nadia, tien jaar oud, naar het conservatorium, waar ze werd onderwezen in de harmonieleer, en een jaar later volgde ze orgellessen bij Louis Vierne; tevens zong ze en speelde ze piano, viool, cello en harp. Ze zong toen ook al liederen van Gabriel Fauré, die de componist zelf begeleidde. In 1904, ze is dan elf, componeerde zij haar eerste werk: een lied, 'La lettre de mort'. Negen jaar later, in 1913, won ze als eerste vrouw de prestigieuze Franse Prix de Rome, de ultieme componistenprijs voor haar eerste meesterwerk de cantate 'Faust et Hélène', naar een passage uit Faust II van Goethe.

Geïnspireerd

De resterende vijf jaar die haar nog beschoren waren te leven, ze leed al vanaf haar tweede jaar aan een longziekte, nam haar wilskracht om te componeren en om zich te vernieuwen alleen maar toe. Zo ze in de jaren voor 1913 nog door haar geïsoleerde levenswijze, door haar ziekte, met haar stijl sterk onder invloed van Fauré en het impressionisme van Debussy stond, zo ontwikkelde zij in deze jaren langzamerhand een eigen harmonieuze taal die soms al lijkt vooruit te lopen op Messiaen en meer direct aansluit op Roussel, Bloch en Honegger. Raadselachtig blijft nog steeds hoe weinig invloed haar slopende ziekte op haar muziek heeft gehad, zo ongelooflijk geïnspireerd klinkt het allemaal. Dood beheerst het in e-klein overheersende, bijna expressionistische 'D'une soir triste', waar aan het slot de toonsoort E-groot een vage belofte op een beter hiernamaals lijkt te brengen. Indrukwekkend is haar gebruik van ritme, klankkleur, structurele verscheidenheid en niet op de laatste plaats de gedurfde harmonieën in het orkestwerk 'D'un matin de printemps' (Oorspronkelijk voor viool en piano; heeft ze twee maanden voor haar dood georkestreerd). Florent Schmitt, waar ik bij dit werk zo nu en dan aan moet denken, had zich in zijn handen gewreven van blijdschap met zo'n compositie. Onconventioneel is haar instrumentatie. De instrumentale bezetting van de strijdbare Psalm 24 bestaat uit een blazers fanfare, orgel, timpani en een harp.

De eerste componiste van belang

Wat fascineert is de 'mannelijke' intensiteit en inventiviteit, een hang naar avantgardisme die er van haar beste werken uitgaat, maar ook de cryptische uitwerking ervan en daarom ben ik het met de uitspraak van haar zus Nadia eens dat Lili Boulanger de eerste componiste van belang is. Zulke originaliteit tref je niet aan bij vrouwelijke componisten vòòr Lili Boulanger. Met alle bewondering voor componisten als Louise Farrenc (1804-1875) of Alma Mahler (1879-1964). Overigens componeerde de ook getalenteerde Amerikaanse componiste Amy Beach (1869-1944) op latere leeftijd soms experimentele, de tonaliteit verlatende, composities, maar die dateren van na 1918, dus na Boulanger haar dood.

Psalm 130

In 1899 sterft Lili Boulanger haar geliefde vader tijdens een gesprek met haar. Dit verlies komt zij nooit meer te boven. Veel werken van haar zijn door dit verdriet en verlies doordrongen. Nadia Boulanger zei over haar zuster: "Die eerste aanraking met verdriet vormde de grondslag van haar hele talent. Toen onze vader stierf was zij zes jaar oud. En op haar zesde begreep zij wat sterven inhield. Het verdriet dat je iemand overleeft waar je van houdt." Voor haar vader richt Boulanger in 1917 een monument op, als ze haar laatste psalmzetting, de aan hem opgedragen, Psalm 130, 'Du fond de l'abîm' (De Profundis) voor alt, tenor, koor en orkest, voltooit. Het monumentale werk heeft een soms realistische, beangstigde uitdrukking, zodat de hoop van het geloof, die de oudtestamentaire tekst verkondigt, een ietwat ambivalente betekenis krijgt. Hoe kon zij ook anders reageren op het menselijke tekort, op een allesvernietigende oorlog en ziekte met dodelijke afloop. Als aan het einde van het werk eindelijk de hemelse vrede zich lijkt aan te kondigen in aanhoudende majeur harmonieën, laat het koor het afweten en verdwijnt opnieuw in de diepte. Deze sombere ondertoon verdwijnt niet, ondanks een daarna hernieuwde poging tot hoop en licht, en tenslotte lijkt het alsof Lili Boulanger hiermee heeft willen uitdrukken dat wij, stervelingen, ons moeten berusten in ons lot. Wat verder intrigeert aan dit werk is de sterke eigen toon waarvan soms een geheimzinnige, bijna exotische bekoring uitgaat.

De cd

Over deze heruitgave kan ik kort zijn. De concentratie waarmee Mark Stringer en zijn musici Boulanger haar muziek tot leven wekt, maakt dat je als luisteraar je er zonder voorbehoud aan overlevert. De orkestinleiding van de Psalm 130, bijvoorbeeld, is zo onheilspellend, dat de smeekbede om de genade tot God niet van dieper kan komen. Huiveringwekkend gewoon. Het hele werk is de spanning voelbaar. En de fantastische bijdrage van het koor en de solisten is eveneens aangrijpend. Of deze prachtige heruitgave Lili Boulanger dichter tot een groter publiek brengt, betwijfel ik. Daar is haar muziek niet toegankelijk genoeg voor. Als in een koortsdroom lijkt haar muziek te zijn ontstaan, nogmaals, ongelooflijk geïnspireerd en intens en verwonderlijk is dat niet. Met letterlijk de dood op haar hielen had zij geen tijd om te behagen. Haar muziek wil veroverd worden voordat zij zich volledig aan je geeft, echter als dat gebeurt sluit je deze voor altijd in je hart.

Informatie CD Lili Boulanger