Beethoven: Missa Solemnis

De "Missa Solemnis" van Ludwig van Beethoven is een zeldzaam hoogtepunt in de muziekliteratuur. De componist vond dit zelf zijn beste compositie uit zijn gehele oeuvre. Hij heeft er vier lange jaren aan gewerkt, terwijl hij volledig doof was. Het resultaat is van een schoonheid en oprechtheid die nauwelijks geëvenaard kan worden. We treden Gods tempel binnen en komen in het Heiligdom, waar we meegevoerd worden naar de schatkamers van de Almachtige, op Wie Beethoven vertrouwde.

Kyrië

Boven dit gedeelte schrijft Beethoven: "Mit Andacht," wat erop duidt hoe belangrijk en waardevol het is om met de Schepper te communiceren. De plechtige, instrumentale inleiding bereidt ons voor op het aanroepen van de Almachtige God. Wanneer de stemmen inzetten, in hetzelfde gedragen tempo, zitten we helemaal in de juiste sfeer om de Heer aan te roepen.
In het tweede gedeelte, "Christus ontferm U," gaat het tempo omhoog en verandert de maat van tweeledig naar drieledig. Ook de toonsoort is veranderd van majeur, wat meestal associaties oproept met blijdschap, naar mineur, wat meer aan droefheid doet denken. Het is alsof Beethoven ons duidelijk wil maken dat Christus op aarde is gekomen om voor ons te lijden, maar dat Hij ons tegelijkertijd heeft verlost van de zonde en van de wet, die niemand heeft kunnen (vol)houden, maar door Hem is volbracht.

Dan komt het eerste gedeelte weer terug, echter niet exact hetzelfde, maar met andere modulaties en een climax, waardoor dit een echte, serieuze roep is naar God toe: "Heer, ontferm U!!"

Gloria

Een treffender uiting van Gods majesteit kunnen we niet vinden: Het hele orkest en het koor samen, spelen en zingen fortissimo "Gloria in excelsis Deo," wat de lofzang der Engelen uitbeeldt. De trompetten, hoorns, trombones en pauken geven door hun enorme klank-sterkte de luisteraars een over-donderend verslag van de grootheid van God, de Schepper van Hemel en Aarde.

In het tussen-gedeelte, waar het weer om de Here Jezus gaat en de verzoening van ons mensen met God door Zijn offer op Golgotha, wordt de muziek heel anders van karakter en horen en voelen we de liefde die God aan ons heeft betoond, door Zijn Zoon naar de Aarde te sturen, en de Vader aan de mensen bekend te maken.

In het laatste gedeelte, waar alle eer aan de Drie-enige God gegeven wordt, komt het majestueuze karakter weer terug, en het deel eindigt met een machtige fuga, een knap staaltje contrapunt, waaruit het meesterschap van Beethoven blijkt. Aan het eind komt er nogmaals een versnelling van het tempo en het stuk eindigt met een slot-apotheose die zijn weerga niet kent.

Credo

Deze geloofsbelijdenis, die de sterkste en overtuigendste uit de hele muziekliteratuur is, illustreert hoe diep geworteld Beethoven´s geloof was en de muziek is dan ook geheel in overeenstemming met de tekst. Het begin staat als een huis, wanneer de tekst herhaaldelijk luidt: "Ik geloof....."

Dan, bij het "Incarnatus" horen we het mysterie van het vleesgeworden Woord, en we voelen gewoon Hoe de Geest van God vlees aanneemt en als mens geboren wordt: We horen twee kwinten op elkaar gestapeld door hoorns, die als het ware samensmelten. Wat een uitvinding is dit. Ongelooflijk!

Vervolgens het "crucifixus", de kruisiging van Christus: We voelen bijna letterlijk de nagelen door de handen en voeten van de Here Jezus gaan. Ook de begrafenis wordt meesterlijk weergegeven in de muziek.

Dan wordt er plotseling gereciteerd: "Et resurrexit," wat de opstanding betekent. Meteen horen we muziek die overloopt van blijdschap en vreugde, waaraan geen einde lijkt te kunnen komen, maar dan, als de tekst luidt: "Et in Spiritum Sanctum," wat over de Heilige Geest gaat, keert het begin van het deel weer terug, waarbij alles nog veel intenser lijkt te worden uitgesproken, en tot slot, wanneer het over het eeuwige leven gaat na de algemene opstanding van de mensen, wordt er een fuga ingezet, die zo knap en gecompliceerd in elkaar zit, dat je je niet kunt voorstellen dat een geheel doof persoon tot zoiets geniaal in staat is. Vóór dat het deel eindigt, horen we we vier keer plechtig: "A-MEN," fortissimo door koor en orkest, als bevestiging van het geloof van Beethoven, dat rotsvast is.

Sanctus

Hei orkest leidt het "Sanctus" in met donkere strijkersklanken, met als basis een vier-tonig motief, dat fugatisch wordt behandeld en resulteert in prachtige harmonieën, waarbij strijkers en trombones elkaar afwisselen. Ook hier schrijft Beethoven weer boven: "Mit Andacht." De devotie is gewoon te voelen.

Bij het "Pleni sunt" barsten orkest en koor weer in volle intensiteit los om de heerlijkheid Gods uit te drukken.

En bij het "Hosanna" verandert ook nog de maat, wat de uitbundigheid nog meer benadrukt. Dan.....Een instrumentaal preludium, dat dient als inleiding voor het "Benedictus." We horen de strijkers reciteren, terwijl ze de ene na de andere modulatie maken terwijl het in harmonisch opzicht Wagneriaans klinkt, waaruit blijkt hoever Beethoven zijn tijd vooruit was en welk een visionaire kracht er van hem uitging.

Benedictus

Voordat de stemmen inzetten, met de woorden "gezegend Hij, Die komt in de naam des Heren," horen we twee fluiten en een solo-viool, die tezamen uit de hoogste regionen omlaag dalen, waardoor je bijna beleeft dat de Here Jezus weer terug zal komen uit de Hemel. Dan zet de solo-viool een soort wiegen-liedje in dat zo eenvoudig en ontroerend is, dat je alleen maar vol bewondering en verbazing blijft luisteren als de zangstemmen van de solisten inzetten, en omspeeld worden door de solo-viool, die steeds hoger gaat spelen, totdat hij in de aller-hoogste regionen van zijn bereik is aanbeland, waarna hij, na even gezwegen te hebben bij de herhaling van het "Hosanna," het deel afsluit alsof het bijna een vioolconcert was.

Agnus Dei

Het laatste deel zet in als een droevige klaagzang, gebruik makend van een akkoord, een harmonie die uitermate indringend en tragisch klinkt: het klein-groot septiem-akkoord op de tweede trap in de eerste omkering. Gebruikelijker is het om dit akkoord pas toe te passen in het verdere verloop van een stuk, maar omdat Beethoven dit reeds als tweede harmonie gebruikt, is het effect des te sterker. Verder weet hij de spanning verder op te bouwen op een ongekende manier, met crescendo's en vertragings-tonen en onverwachtse modulaties. Het is eigenlijk één grote schreeuw naar God toe: "Heer, ontferm U over ons!"

En dan, voordat het "Dona nobis pacem" inzet, schrijft Beethoven in de partituur: "Bitte um innern und ausern Frieden." De muziek klinkt nu weer heel anders: Het is majeur en het lijkt alsof we in de hemel zijn, zo vredig en schoon en liefdevol klinkt alles. We horen steeds weer: "Geef ons vrede, geef ons vrede." Dan worden we plotseling verontrust door beangstigende trompet- en pauk-signalen. Beethoven realiseerde zich heel goed dat het niet zomaar plotseling vrede op Aarde zou kunnen zijn. Weer klinkt de hemelse muziek, maar opnieuw wordt dit onderbroken door wrede, oorlogszuchtige klanken, nu nog vele malen erger: Het lijkt wel een voorspelling van de eerste en tweede wereldoorlog! Dit grenst werkelijk aan het ongelooflijke. Maar na deze super-impact hebbende waarschuwing, horen we nog een aantal malen de smeekbede: "Geef ons toch in 's hemelsnaam vrede!" Héél, héél zacht horen we de pauken dreigen, en dan besluit het werk met het slotakkoord, instrumentaal en rein van klank, zonder pauken. De meester heeft zijn hemelse roeping volbracht.