Shaka Zulu, aanzet tot een gemeenschapppelijke cultuur

In SHAKA ZULU volgen we het levensverhaal van de grondlegger van het grote 19e eeuwse Zulurijk, die na zijn machtsovername in aanraking komt met de Britse koloniale mens. Interessant is hier de botsing tussen twee totaal verschillende culturen, die zich op hetzelfde moment in verschillende ontwikkelingsfasen bevinden. In dit essay wil ik onderzoeken op welke manieren de komst van de kolonialen van invloed kon zijn op de ontwikkeling van de Afrikaanse inboorlingen. De televisie-miniserie SHAKA ZULU (William C. Faure, 1986) werd voor een internationaal publiek gemaakt dat over het algemeen weinig kennis had van de, in Zuid-Afrika legendarische, Zulukoning. Het enige beeld dat men van de Zulu’s had kwam uit films als ZULU (Cy Endfield, 1964) en ZULU DAWN (Douglas Hickox, 1979), die beide handelen over de gewelddadige confrontatie tussen de Britten en de Zulu’s in de Zulu-oorlog van 1879. SHAKA ZULU was echter een groter succes. De televisieserie werd wereldwijd door zo’n 250 miljoen mensen bekeken en heeft inmiddels een cultstatus bereikt.

In SHAKA ZULU volgen we het levensverhaal van de grondlegger van het grote 19e eeuwse Zulurijk, die na zijn machtsovername in aanraking komt met de Britse koloniale mens. Interessant is hier de botsing tussen twee totaal verschillende culturen, die zich op hetzelfde moment in verschillende ontwikkelingsfasen bevinden.

Daarom wil ik in dit artikel onderzoeken op welke manieren de komst van de blanke kolonialen van invloed kon zijn op de culturele ontwikkeling van de Afrikaanse (primitieve) inboorlingen. Hiertoe wil ik ter ondersteuning gebruik maken van de genoemde miniserie SHAKA ZULU. In de eerste plaats zal ik de beeldvorming beschrijven van de blanken over de Zulu’s en vice versa. Daarna zal ik culturele tegenstellingen tussen de blanken en de Zulu’s, zoals die in SHAKA ZULU worden uitgebeeld, schetsen. Vervolgens wil ik uiteenzetten wat de invloed van een filmmaker (de blanke Zuid-Afrikaan William C. Faure), die een film over een andere cultuur maakt, kan zijn en hoe dat zich uit in de uiteindelijke representatie van die cultuur. Uiteindelijk zal in de conclusie duidelijk worden dat culturen voortdurend onderhevig zijn aan veranderingsprocessen en dat blanke inmenging in een oorspronkelijke cultuur, zoals in SHAKA ZULU wordt uitgebeeld, misschien wel één van de belangrijkste redenen is voor de verandering van een dergelijke traditionele cultuur.

Beeldvorming

In SHAKA ZULU was koning Shaka, in deze serie gespeeld door de inmiddels overleden acteur Henry Cele, er, na zijn machtsovername, in geslaagd grote gebieden in te nemen en deze samen te voegen tot één enkele Zulustaat. Om zijn rijk nog verder uit te breiden trokken zijn regimenten steeds verder naar het zuiden, waardoor een confrontatie met de Britse kolonialen, die zich in Zuid-Afrika gevestigd hadden, uiteindelijk onvermijdelijk werd. Maar in werkelijkheid waren de kolonialen in het geheel niet op de hoogte van de enorme omvang van Shaka’s rijk gedurende zijn heerschappij. In deze miniserie is dat wel het geval en het is dan ook bijzonder interessant om het beeld dat de Europeanen van de Zulu’s hadden eens nader te bekijken. Daarnaast behandel ik ook de manier waarop de Zulu’s naar de blanken keken.

In SHAKA ZULU stond koning Shaka bij de blanken bekend als een gruwelijke massamoordenaar, een ontaarde bruut, die belust was op veroveringen. Hij doordrenkte zijn land met het bloed van duizenden onschuldige mannen, vrouwen en kinderen. In eerste instantie werd het Zulugevaar door de blanken niet serieus genomen. Koning George zegt hierover in SHAKA ZULU zelfs: “are you implying that the Colonial Office of the British Empire considers a tribe of savages running around in their birthday suits a problem?”. Uit zijn woorden blijkt de minachting die er voor mensen uit een andere cultuur bestond. Uiteindelijk komt men tot de oplossing om slechts enkele mannen naar Shaka te sturen om als diplomaten (uit een andere wereld) de Zulukoning te verwarren met de zogenaamde ‘blanke beschaving’, dat in feite niets anders was dan een systeem van bedrog om de blanke doeleinden zoveel mogelijk te rechtvaardigen. Verdragen werden niet gesloten, omdat men vond dat dergelijke activiteiten bestemd waren voor ‘beschaafden’ en niet voor ‘wilden’. Bovendien zag men de Zulu’s als een immoreel volk, zij hadden geen normbesef en waren niet rationeel. Het Westen werd gezien als het centrum van de wereld en de Zulu’s konden niets anders doen dan wachten op ontdekking en scholing naar westerse normen door het Westen. Men zag de primitieve Zulu’s als een verouderde weergave van de Westerse voorouders. Zoals gezegd werden dergelijke ideeën door de blanken ontwikkeld om de eigen koloniale (veelal misdadige) praktijken te rechtvaardigen.

In SHAKA ZULU is Shaka, na de komst van de blanken, bijzonder geïnteresseerd in hun kunsten, in tegenstelling tot zijn militaire raad. Zij vertrouwen de blanken niet en vinden dat zij tovenaars zijn die zich bedienen van illusie, terwijl men onder Shaka juist de werkelijkheidszin heeft geleerd. Een interessante aanhaling van Shaka is dan dat het leven van een luipaard honderdmaal meer waard is dan dat van een raaf, maar als de luipaard vleugels kon krijgen zou hij dat niet moeten weigeren. Het weerwoord hierop is dat het koninkrijk van de luipaard de aarde is, in de lucht wordt hij het slachtoffer. Als de blanken vleugels komen aanbieden, doen ze dat alleen omdat ze Shaka tot hun slachtoffer willen maken. Maar naast de militaire raad waarschuwt ook Shaka’s medicijnvrouw hem voor de blanken. “Those who wished to be served by magic often become its servants”. Zij vindt dat Shaka zijn voorouders niet moet tarten door zich krachten aan te wenden die niet zijn overerft, anders richten de hemelen hem te gronde met behulp van zijn eigen verwanten. Bovendien hebben de Zulu’s de krachten van de blanken niet nodig. Zonder hun krachten kunnen zij ook hun doel bereiken, zoals ze dat altijd gedaan hebben.

In SHAKA ZULU is het resultaat van de blanke inmenging in de cultuur van de Zulu’s dat men ondanks de enorme verschillen toch naar een oplossing zoekt om dichter tot elkaar te komen. Opvallend is dat dit idee echter alleen wordt gedeeld door diegenen die op directe wijze kennis vernemen van elkaars cultuur, dus in dit geval koning Shaka en de aanwezige blanke kolonisten. Alle buitenstaanders, als koning George, de gouverneur van Kaapstad en Shaka’s militaire raad, die de andere cultuur niet op een persoonlijke manier beleven (of de moeite nemen om zich er enigszins in verdiepen), blijven hun vooroordelen jegens de andere cultuur behouden. Een onderliggende boodschap in SHAKA ZULU is dan ook dat men interesse moet tonen in elkaars cultuur, om zonder vooroordelen, zonder de eigen cultuur als superieur te stellen, tot een goed functionerende multiculturele samenleving te komen. Volgens Shaka is dit goed mogelijk, want “nothing is impossible if two kingdoms truly want to live in harmony”.

Tegenstellingen

Wanneer twee verschillende culturen met elkaar in botsing komen is het onvermijdelijk dat een aantal culturele tegenstellingen de revue passeren, waarvan de voornaamste reden natuurlijk is dat de twee culturen zich op een gelijk moment in verschillende ontwikkelingsfasen bevinden. Zo is dit ook het geval in SHAKA ZULU.

Een belangrijke tegenstelling is die tussen de beschaafdheid tegenover de barbaarsheid, waarin de blanken zichzelf als beschaafd zien. De Zulu’s worden (door de blanken) als barbaars bestempeld, waarbij Shaka zelf natuurlijk de ultieme barbaar is. Blank zijn is de gevestigde norm, maar ironisch genoeg kan het blank zijn alleen gedefinieerd worden vanuit het verschil met zwart, met de Zulu’s. Zonder dergelijke volkeren was het niet mogelijk om een definitie te geven van de blanke (superieure) identiteit. In SHAKA ZULU pleiten de Britten voor een totale vernietiging van Shaka’s regime en structurele westerse inmenging in de cultuur van de Zulu’s. Eenmaal onder Brits centraal gezag zouden de Zulu’s weer even onschadelijk worden als voor de komst van Shaka; ze zouden weer terugkeren naar hun oude gewoonten en gebruiken, waardoor ze zich misschien op een wat ‘beschaafdere’ manier zouden kunnen gedragen. Het is in dit opzicht dan ook een interessant vraagstuk wie er nu eigenlijk de barbaar is in deze situatie, want sommigen, waaronder ook de Franse filosoof Michel de Montaigne (1533-1592), zijn van mening dat de beschaafde Europeanen nog altijd barbaarser waren dan kannibalen.

Een andere tegenstelling is die tussen het rationalisme tegenover de magie. In SHAKA ZULU stoppen de blanken onderweg naar Shaka’s kraal een traditioneel begrafenisritueel en redden hierdoor een meisje dat niet dood, maar in coma bleek te zijn. Hierdoor ontstond onder de Zulu’s het gerucht dat de blanken magische krachten bezitten; ze hebben immers een dood iemand tot leven gewekt. Deze krachten zouden ze in het vervolg alleen in dienst van de koning mogen gebruiken. De blanken handelen vanuit een volledig rationeel standpunt, maar spelen daarnaast alsof ze over leven en dood beschikken, hetgeen natuurlijk een belangrijk wapen is om hun doeleinden te bereiken, want hierdoor zouden ze in de gunst van de koning kunnen komen. Men stelt: “A man without scruples could very easily become a god in this country”.

En dan is er natuurlijk nog de wetenschap (tegenover het bijgeloof), waar de blanken handig gebruik van maken om Shaka van hun magische krachten te overtuigen. Tijdens de eerste confrontatie tussen Shaka en de blanken komt het gesprek al snel op het belang van het schrift. Met behulp van het schrift wordt hetgeen ergens uitgesproken wordt elders in de exacte woorden terug gehoord. Volgens Shaka gaat het overbrengen van woorden via het hart en de geest; via de stem van de wind zullen toekomstige generaties de boodschappen uit het verleden te horen krijgen. Ter verdediging van het schrift stellen de blanken dat die stem van de wind aan de blanken een boodschap heeft overgebracht die spreekt van tirannie; immers zo staat Shaka bij de blanken bekend. Men stelt dus dat de traditionele methoden van de Zulu’s onbetrouwbaar en onjuist zijn wanneer deze vergeleken worden met het superieure schrift van de blanken.

Maar de misschien wel belangrijkste tegenstelling in SHAKA ZULU is die tussen het Christelijke geloof tegenover de traditionele Afrikaanse geloofssystemen. Shaka stelt duidelijk vraagtekens bij het Christelijke geloof van de blanken. Vreemd genoeg zijn de blanken niet in staat om hun eigen geloof te verdedigen tegenover de nuchtere benadering waarmee Shaka naar het Christelijk geloof kijkt. Uiteindelijk worden de woorden van de blanken over het geloof tegen hun gebruikt waardoor zij in zeer benarde posities belanden. Zo moeten de blanken een oorlog vechten tegen een vijand in grote overmacht, alleen omdat zij menen Christus in het hart te dragen. En “with Christ in your heart you are stronger than all the regiments on earth”.

De komst van de blanken in SHAKA ZULU was van grote invloed op de verdere culturele ontwikkeling van de Zulu’s. Shaka werd verleid door de krachten van de blanken, waardoor hij uiteindelijk de realiteitszin verloor. Hierdoor werd het voor de kolonialen eenvoudiger om hun invloeden in het gebied te vergroten. Het natuurlijke evenwicht van de traditionele Zulucultuur werd op een ingrijpende wijze verstoord, waar culturele veranderingen onherroepelijk het gevolg van zijn geweest. In die zin zijn culturen geen onveranderlijke gegevens, zij zijn voortdurend onderhevig aan processen van verandering.

Representatie

De enige bronnen die handelen over het leven van koning Shaka zijn vastgelegd door blanke geschiedschrijvers, die met hun beschrijvingen het negatieve beeld van de Zulukoning hebben gecreëerd. Zuid-Afrikanen daarentegen, die op de hoogte zijn van de Zulugeschiedenis, beschrijven koning Shaka allemaal als een groot man, een levende legende; hij was iemand die de moed had zijn idealen na te streven en zijn dromen over te brengen op zijn landgenoten.

Het was dus aan regisseur William C. Faure om het negatieve beeld van koning Shaka in positieve zin te veranderen. Maar ondanks zijn poging om een goede representatie van de geschiedenis te geven, mislukt dit echter op een aantal cruciale punten, waardoor SHAKA ZULU toch nog steeds een vooral Westerse interpretatie blijft. Het is dan ook opmerkelijk dat alle bekende blanke sterren (zoals Christopher Lee, Trevor Howard en Fiona Fullerton) direct al in het begin van de serie verschijnen. Dit gebeurde om marketing-technische redenen in opdracht van de Amerikaanse distributeurs. Maar een epos als SHAKA ZULU is ook geen geschiedenis. Het is een reïnterpretatie die voor een groot deel beperkt wordt door de narratieve conventies die zijn bepaald door de Westerse samenleving. Faure slaagt er echter wel in om de blanken te presenteren als hypocriete, arrogante en incompetente figuren, maar dit staat in geen verhouding met de negatieve uitbeelding van de Zulu’s, verkregen door het camerawerk en de dialogen.

Opvallend zijn de rituelen en ceremonieën die continu plaatsvinden in SHAKA ZULU. Gewoonlijk worden zulke zaken geassocieerd met primitivisme, extravagantie en exotisme, dus met positieve connotaties die de natuurlijkheid van inheemse volkeren romantiseren. In SHAKA ZULU zorgen de rituelen echter voor een representatie van de Zulu’s als een gewelddadig en grillig volk. Dit komt vooral vanwege de manier waarop de gehele serie gefilmd is. Wanneer de filmmaker op soortgelijke wijze (vooral de rituele elementen van) onze ceremoniën en rituelen als trouwerijen, begrafenissen en executies zou gaan filmen, zou het zeer goed mogelijk zijn dat we onze eigen cultuur ook als bedreigend en onbegrijpelijk zullen ervaren. Een voorbeeld hiervan zijn de Europese heksenjachten die op grote schaal plaats vonden in de 16e en 17e eeuw.

Maar naast de rituelen en ceremoniën vindt er ook veel buitensporig geweld plaats in SHAKA ZULU. Geweld dat nadrukkelijk in beeld wordt gebracht, zoals het in het openbaar executeren van onschuldige mensen door ze op houten palen te spietsen. Maar ook in de diverse veldslagen vloeit het bloed rijkelijk. Ook nu is het opvallend dat er nagenoeg geen enkele vorm van Brits geweld in beeld gebracht wordt. Het enige geweld is verbaal geweld en racisme; er wordt wel uitvoerig over geweld gesproken, maar we krijgen het niet te zien. Hierdoor blijft het beeld van de ‘blanke beschaving’ gehandhaafd. Het is opmerkelijk dat de vormen van racisme voortdurend worden toegepast door de eerder genoemde blanke buitenstaanders, die niet op de hoogte zijn van het culturele systeem van de Zulu’s. De betrokken kolonisten staan volledig open voor de primitieve Zulucultuur en ontdoen zich hierdoor van hun vroegere vooroordelen.

De medicijnmannen worden in SHAKA ZULU afgebeeld als bovennatuurlijke en vooral monsterlijke wezens. Dit komt omdat veel verhalen uit de 18e eeuw over het Afrikaanse leven geschreven werden door blanke missionarissen die deze medicijnmannen zagen als de representatie van duistere en spirituele krachten. Dit is overigens een typische (verkeerde) interpretatie, die vaak terugkomt in films en televisieprogramma’s die gemaakt worden door blanken over of voor zwarten. Deze interpretaties worden gelegitimeerd doordat deze vertolkingen geplaatst worden onder de alomvattende term ‘mythologie’. Hier zijn dan ook de stereotypen herkenbaar zoals we die regelmatig in films en op televisie terug zien, omdat gekleurde mensen regelmatig op een stereotype, vergelijkbaar met het hierboven beschreven, manier gepresenteerd worden. Deze stereotypen stellen vast wie er tot de gevestigde norm behoren en wie daarbuiten vallen; het is een racistisch mechanisme, waarbij de gekleurde mens altijd geassocieerd wordt met de negatieve kanten van het dualisme zwart / wit.

Ook uit de manier waarop de Zuid-Afrikaanse landschappen in beeld worden gebracht kunnen we veel opmaken. Beelden van landschappen in combinatie met de marcherende Zulu-regimenten worden vaak van bovenaf gefilmd, hetgeen de (voornamelijk blanke) kijker in een dominante, overheersende positie plaatst. Deze manier van filmen zien we dan ook niet terug in de shots van Kaapstad en de overige Britse koloniale gebieden. Hier worden de shots vooral op ooghoogte geschoten, hetgeen een gevoel van gelijkheid en betrokkenheid creëert. Bovendien bevatten de shots van de landschappen emotionele, warme kleuren, in tegenstelling tot de blanke gebieden, die vooral eerlijke, heldere kleuren bevatten. Dit opvallende kleurencontrast versterkt het blanke gevoel van vervreemding van een vreemde cultuur als de Zulucultuur.
De genoemde elementen sluiten een positieve identificatie met de Zulucultuur vrijwel geheel uit. In feite zien wij de gehele serie vanuit een koloniaal, dus blank perspectief. Net als andere koloniale films en televisieseries, zoals GANDHI (Richard Attenborough, 1982) en THE JEWEL IN THE CROWN (Christopher Morahan en Jim O’Brien, 1984) is ook SHAKA ZULU schuldig aan het feit dat het de Britse rol in de geschiedenis mooier maakt.

Conclusie

Audiovisuele materialen die wereldwijd in omloop zijn worden natuurlijk niet door iedereen op dezelfde manier ervaren. Kijkers vanuit verschillende klassen, culturen en achtergronden kennen hun eigen interpretatie aan een tekst toe, dus ook aan SHAKA ZULU. Maar de manier waarop de Zulu’s in SHAKA ZULU in beeld gebracht worden is kenmerkend voor het proces van hun onderdrukking. Door deze representaties worden deze minderheidsgroepen geassocieerd met primitivisme; zij wijken af van de blanke norm. Hierdoor is de blanke in staat is zijn (door vroegere koloniale praktijken) verworven dominante positie veilig te stellen.

De inmenging van blanke kolonialen in de traditionele cultuur van de Zulu’s heeft voor een enorme cultuurschok gezorgd. Het gaat misschien wat ver om te stellen dat het instorten van Shaka’s machtige rijk het directe gevolg is van die cultuurschok, zoals men dat in SHAKA ZULU beweert. Natuurlijk zijn de blanken er uiteindelijk wel in geslaagd om het Zulurijk grotendeels te ontmantelen en naar blanke normen en waarden in te richten, maar dit was eerder het gevolg van de diverse latere oorlogen dan de voortdurende blanke inmenging.

Regisseur William C. Faure heeft met SHAKA ZULU voor een deel zijn doel bereikt. Het negatieve beeld van de Zulukoning heeft hij enigszins weten te relativeren, maar het stereotype beeld van de Zulucultuur is niet veranderd, aangezien SHAKA ZULU, door de genoemde zaken, nog steeds vooral een blanke interpretatie van de geschiedenis blijft. Faure heeft in ieder geval duidelijk weten te maken dat een verstoring in een cultuur van invloed is op het verdere verloop van zo’n cultuur. Culturen zijn voortdurend onderhevig aan veranderingen die in allerlei vormen kunnen optreden en zijn dus, zoals we gezien hebben, geen onveranderende gegevens.

Maar, zoals de onderliggende boodschap in SHAKA ZULU dan ook luidt, ondanks de cultuurverschillen streven we uiteindelijk allemaal naar een (al dan niet utopische) maatschappij waarin verschillende culturen vreedzaam met elkaar kunnen samenleven. En, om in de passende woorden van Shaka Zulu te eindigen:

“Nothing is impossible if two kingdoms truly want to live in harmony”

(Henry Cele als Shaka Zulu)