De Brockes Passion: een gedramatiseerd passieoratorium

De Duitse dichter Barthold Heinrich Brockes (1680–1747) schreef de tekst van de Brockes Passion. In dit passieoratorium wordt het lijden en sterven van Jezus Christus bezongen. In tegenstelling tot de Matteüspassion van Johan Sebastian Bach is de Brockes Passion niet gebaseerd op de letterlijke evangelietekst uit de Bijbel. Daardoor kan de dichter eigen accenten leggen. In de Brockes wordt op dramatische wijze aandacht gegeven aan de martelingen die Jezus doorstaan heeft. Er wordt gezongen over zijn bloed, zweet en tranen. Brockes gaf zijn passieoratorium de titel: 'Der für die Sünde der Welt gemarterte und sterbende Jesus'.

De ontwikkeling van twee vormen van gezongen passies

Vanaf de vijfde eeuw kennen christenen het gebruik om in de kerkdienst op Goede Vrijdag de tekst van het lijdensverhaal te lezen, waarbij gebruik gemaakt werd van verschillende stemmen voor de diverse personages. Later werden deze Latijnse Bijbelteksten gezongen. In de tijd van de reformator Maarten Luther (1483 – 1546) ontstonden er in Duitsland gezongen lijdensverhalen in het Duits. Deze lijdensverhalen waren gebaseerd op de teksten die direct uit de Bijbel afkomstig waren. De tekst van een evangelie, Mattheus, Marcus, Lucas of Johannes werd op muziek gezet en gezongen. Aan het begin van de achttiende eeuw werd in Leipzig deze passiemuziek opgevoerd in de week voor Pasen, de Goede Week. De evangelieteksten werden door een paar verschillende personen gezongen en het koor zong meerstemmige partijen.

Een oratoriumpassie

De uitvoeringen van het gezongen lijdensverhaal werden in de loop der tijd steeds complexer. De tekst werd verdeeld in een evangelist, de verteller. De andere rollen, zoals die van Jezus, Petrus en Pilatus werden over de andere zangers verdeeld. Als meerdere personen, zoals een menigte, aan het woord was, dan werd dit door het koor vertolkt. Tussen de evangelieteksten werden vrije teksten ingelast. Deze dichterlijke beschouwingen reflecteren op het lijden van Christus. De Matteüspassion en de Johannespassion van Bach zijn op dit schema gebaseerd. Deze vorm van een gezongen passie met de Bijbeltekst als uitgangspunt wordt een oratoriumpassie genoemd.

Een passieoratorium

Een andere vorm van het muzikaal verwoorden van het lijden van Jezus is een passieoratorium. Deze vorm ontwikkelde zich in de achttiende eeuw. Een passieoratorium is niet gebaseerd op een evangelietekst. De tekst uit de Bijbel kan helemaal verdwenen zijn. Het gaat om een parafrase van het verhaal, een vorm van vrije poëzie. Grote nadruk wordt daarbij gelegd op allegorische figuren die hun gedachten en gevoelens uiten over het lijden van de Christus. Het gaat dan bijvoorbeeld om, de dochter van Sion, de gelovige ziel of de christelijke kerk. Deze vorm leent zich bij uitstek voor het dramatiseren van het lijdensverhaal. De Brockes Passion is een passieoratorium.

Barthold Heinrich Brockes

Barthold Heinrich Brockes werd op 22 september 1680 in Hamburg geboren. Hij studeerde rechten in Halle. Na zijn studie heeft hij een tijdje rondgereisd door Europa. Hij is onder andere in Italië, Frankrijk en Nederland geweest. Bij terugkomst in Duitsland vestigde hij zich in zijn geboortestad. In 1720 werd hij benoemd tot gemeenteraadslid van Hamburg. Daarnaast had hij diverse belangrijke functies. Zo ging hij regelmatig als diplomaat naar het buitenland. Hij was een erudiet mens. Op 16 januari 1747 stierf hij in Hamburg..

De dichterlijke werken van Brockes

Brockes was naast gemeenteraadslid ook dichter. Hij heeft veel poëtische werken gepubliceerd, zoals bijvoorbeeld de negen delen telende serie 'Irdisches Vergnügen in Gott' (1721-1748). Naast zijn andere werk is vooral zijn Libretto van de Brockes Passion bekend geworden. Een libretto is letterlijk een ´boekje´. Het is het tekstboek van een gezongen compositie, zoals bijvoorbeeld een oratorium of een opera. Het libretto van de Brockes Passion kreeg van hem de titel 'Der für die Sünde der Welt gemarterte und sterbende Jesus'.

De Brockes Passion

In deze Passion beschrijft Brockes op emotionele en dramatische wijze hoe Jezus zijn lijdensweg ondergaat. De tekst van Brockes werd beïnvloed door de Italiaanse opera's. De tekst is niet primair bedoeld voor liturgische doeleinden, zoals een kerkdienst, maar het had meer een theatrale functie. In de passion van Brockes vertelt een tenor als evangelist het verhaal van het lijden van Christus. Belangrijke personen van het evangelieverhaal, zoals Jezus, Petrus, Pilatus en Maria, hebben ieder een eigen stem. Ze komen in de Passion aan het woord in een recitatief of een aria. De koorzang geeft stem aan de menigte die bij het lijden van Jezus betrokken is. Ook zingt in de Brockes Passion het koor de koralen, hymne-achtige korte koorstukken, waarin de gelovigen reflecteren op de gebeurtenissen. In de Brockes Passion komen ook fictieve 'karakters' voor, zoals bijvoorbeeld, de gelovige ziel en de dochter van Sion.

De populariteit van de Brockes Passion

De Brockes Passion werd zeer positief ontvangen in Duitsland. Tussen de jaren 1712 en 1722 werden wel dertig edities van de Brockes Passion gepubliceerd. Dit geeft aan hoe groot de populariteit van het werk was. De tekst was zo bekend en geliefd dat het zelfs vaak hardop als een gedicht werd voorgedragen. Brockes wist met de aangrijpende tekst van zijn passie meerdere barokcomponisten te inspireren. Desondanks nam de belangstelling voor het passieoratorium in het midden van de achttiende eeuw af. Het genre van de passieoratorium is toen verdwenen. De ondergang van het passieoratorium betekende niet het einde van de oratoriumpassie. Dit oudere type passion, waarin het evangelieverhaal met de letterlijke Bijbelse tekst de basis was, bleef bestaan. Dit is bijvoorbeeld te zien in hedendaagse populariteit van de Mattheüspassion van Bach, waar de tekst van de evangelist Matteüs letterlijk wordt gevolgd.

Componisten die de Brockes Passion op muziek hebben gezet

Meerdere componisten hebben het libretto van de Brockes Passion op muziek gezet. Meer dan dertien componisten hebben een Brockes Passion gecomponeerd, waaronder George Frederic Händel (1716), Georg Philipp Telemann (1716), Reinhard Keiser (1712), Johann Mattheson (1717), Johann Friedrich Fasch (1723), Gottfried Heinrich Stölzel (1725), Johann Balthasar Christian (1750) en Jacob Schuback (1759). De vele componisten die de Brockes-tekst op muziek hadden gezet, waren ongetwijfeld aangetrokken door het dramatische effect van zijn poëzie.

De Brockes Passion van Händel

George Frederic Händel (1685-1759) heeft de tekst van de Brockes Passion op muziek gezet. Het is een van de meer dan 610 composities van de hand van Händel. De verschijningsdatum van Händels Brockes Passion is onzeker, maar het schijnt te zijn tussen 1715 en 1716. Of er een bijzondere gelegenheid was voor Händel om het stuk te componeren is onbekend. Wel is bekend dat hij dit stuk in Engeland componeerde en naar zijn goede vriend Mattheson stuurde. Händel heeft de Brockes Passion enigszins aangepast. Sommige recitatiegedeelten van de evangelisten heeft hij verkort; talloze woorden en frases binnen recitatieven en aria's zijn veranderd. Tevens heeft hij twee nieuwe aria's ingevoegd. Händel kende Brockes persoonlijk. Met hem heeft hij het manuscript 'Neun Deutsche Arien' (HWV202-210) voorbereid.

De Brockes Passion van Telemann

Georg Philipp Telemann (1681-1767) zette de tekst van Brockes rond dezelfde tijd als Händel op muziek. Het was voor Telemann voor het eerst dat hij een passion componeerde. Telemann houdt de koralen in zijn versie van de Brockes Passion betrekkelijk eenvoudig. Vermoedelijk doet hij dat met als doel om de gemeente de koralen te laten mee zingen. De Brockes Passion van Telemann lijkt te zijn geschreven voor de zondagen van de vastentijd, de veertigdagentijd, voor de kerken in Hamburg. Na de Brockes Passion componeerde Telemann nog ruim veertig passionen. Voor enkele daarvan schreef hij ook zelf de tekst. Telemann en Brockes waren geen onbekende van elkaar. Brockes zou de aanstelling van Telemann als organist, cantor en muziekdirecteur van Evangelisch-Lutherse kerk actief hebben ondersteund.

De Brockes Passion van Mattheson

De Duitse musicus Johann Mattheson (1681-1764) uit Hamburg heeft ook een versie van de Brockes Passion gecomponeerd. Van zijn versie is niet veel bekend. Hij zou een klokkenspel aan zijn compositie hebben toegevoegd. De stijl van Mattheson lijkt op dat van Keiser, maar Mattheson schrijft uitgebreidere recitatieven en aria's in zijn versie van Brockes Passion. In 1717 was de première van de compositie.

De Brockes Passion van Keiser

Reinhard Keiser (1674 - 1739) was naast componist ook een operaproducent. De kracht van zijn versie van de Brockes Passion is meer te vinden in het kleine dan in de grootsheid van zijn compositie. Zijn aria's hebben een pastoraal effect. Ze zijn zachtaardig in hun kleinheid. De aria's van de dochter van Sion zijn met veel zorg en aandacht gecomponeerd. Deze aria's vereisen een hoge mate van virtuositeit van de zangeres. Het is duidelijk dat Keiser de beste zangers van de Hamburgse opera tot zijn beschikking had. Naar verluidt verkeerde Brockes in de kring rond Keiser. Ze waren geen onbekenden voor elkaar.

De Brockes Passion van Stölzel

In 1725 componeerde Gottfried Heinrich Stölzel (1690 - 1749) zijn Brockes Passion. Het is zijn meest invloedrijke compositie. Vanaf het jaar 1719 tot aan zijn dood was Stölzel kapelmeester aan het Hof van Saksen-Gotha. De eerste uitvoering van het werk op 30 maart 1725, Goede Vrijdag, was een hele gebeurtenis. De hofkapel van Gotha was overvol. Er waren ongeveer 700 mensen aanwezig. Het concert naam een groot deel van de dag in. Het werd niet achterelkaar uitgevoerd, maar in vier onderbroken delen. Twee delen werden in de ochtend ten gehore gebracht, de andere twee delen waren in de middag te horen. De uitvoeringen vormden waarschijnlijk het raamwerk voor de twee preken die de hoofdkapelaan hield.

De invloed van de tekst van Brockes op de Mattheuspassion van Bach

Picander, de tekstschrijver van de Mattheüspassion van Bach, heeft een eigen passieoratorium geschreven. Hij heeft zich laten inspireren door het libretto van Brockes. Sommigen stellen dat de tekst van het passieoratorium van Picander een slap aftreksel is van de Brockes Passion. Delen van het passieoratorium van Picander tonen overeenkomsten met de tekst die hij later voor de Mattheüspassion van Bach gebruikte, zoals bijvoorbeeld het bekende openingskoor ´Kommt, ihr Töchter, helft mir klagen´. Ook in de Johannespassion van Bach is de inspiratie vanuit de Brockes Passion in verschillende aria's te herkennen.