'Flamenco', expressie en temperament

In Spanje is een land met een enorme rijkdom aan volksmuzieksoorten. Zo heb je de ‘copla’, de ‘jota’ (Castillië en Aragón), de ‘sardana’ (Catalonië), ‘de sevillana’ (Sevilla), de ‘fandango’ (Andalusië), etc. In het noorden heeft de muziek een Keltische oorsprong, met o.a. het gebruik van doedelzakken. Maar de muzieksoort, die het meest de identiteit van Spanje als muziekland heeft bepaald is de ‘flamenco’.

Oorsprong

De ‘flamenco’ is ontstaan in het zuiden van Spanje, in de regio Andalusië, en is oorspronkelijk de volksmuziek van de zg ‘gitanos’, zoals de Spaanse zigeuners genoemd worden. Omstreeks 1400 kwam dit nomadevolk in Andalusië aan en raakte in aanraking met de cultuur van de daar wonende Joodse en Moorse bevolking. In de tijd van de slavenhandel zouden ook uit Afrika meegenomen ritmes de ‘flamenco’ bereiken. Zo werd deze volksmuziek een muzikale uiting van se smelkroes, die Spanje als cultuur is.

De ‘flamenco’ werd eeuwenlang uitsluitend op gehoor doorgegeven. Tot na de Spaanse burgeroorlog (1936-1939) was analfabetisme in het land over het algemeen en in het bijzonder bij de zigeuners erg hoog. Flamenco-muzikanten waren ambulant, net als de minnestrelen in de Middeleeuwen; ze gingen langs de dorpen om daar tijdens de feesten of gewoon op andere dagen, dat de dorpsmensen wat vertier nodig hadden, hun muziek ten gehore te brengen en daarvan te overleven. De ‘flamenco’ is van oudsher een zeer gewaardeerde muzieksoort geweest, vanwege zijn expressiviteit waarmee het Spaanse temperament goed weergegeven wordt, al was er altijd wel wat weerstand tegen degenen, die het met zich hadden meegenomen.

Heden

Tegenwoordig is dat allemaal wat anders. Goede ‘flamenco’ wordt voor groot publiek gespeeld, in gehoorzalen en auditoria. Dankzij de enorme kwaliteit en diepgang, die de muziek in zijn essentie heeft, is de waardering universeel geworden en reikt het tot de verste uithoeken van de wereld. Er bestaan ook speciale universiteiten en conservatoria, waar de ‘flamenco’ onderwerp is van studie. Het leeft meer dan ooit, in zijn meest pure enorthodoxe vorm, maar ook in fusies met andere muzieksoorten, als jazz, rock, hip hop.

Beroemd is vooral het Flamenco Festival in Granada. In 1922 werd dat op initiatief van de Spaanse componist Manuel de Falla en de dichter Federico García Lorca voor het eerst gehouden.

Vormen en speciale termen

‘Flamenco’ kenmerkt zich vooral door rauwe zang, virtuoos gitaarspel, zeer ritmisch en energiek handgeklap en dans. Er bestaan verschillende vormen binnen de authentieke ‘flamenco’, als de zg. De serieuzere ‘soleares, die haar wortels heeft in Sevilla en Jerez, de meer feestelijke ‘alegrías’, ‘flamenco’ met ‘copla’ (een bepaalde soort gedichte compositie, die als richtlijn dient voor de tekstlijn van de zang), de ‘bulerías’, ook meestal vrolijker, de ‘seguidillas gitanas’, waaronder de ‘siguiriyas’ en de ‘saetas’, meer religieus en vaak geïmproviseerd.

Er bestaan ook veel speciale termen binnen de wereld van de flamenco. Zo heb je de ‘duende’, die een ‘cantaor’ (zanger), ‘bailaor’ (danser) of gitarist heeft wanneer hij of zij het publiek het gevoel bezorgt dat er een bepaalde magie of interactie is. ‘Jaleo’ is het omringende en meeslepende geluid van andere musici en publiek, dat de ‘cantaor’ begeleid (handgeklap, voetgestamp, olé's en andere uitroepen). Een ‘palo’ is een flamenco-stijl (waarvan er zo’n vijftig bestaan). Je hebt daarbij de zg. ‘cante grande’, ‘cante largo’, ‘cante corto’, ‘cante chico’, ‘cante jondo’, etc. als verschillende zangstijlen binnen de flamenco. Met een ‘voz gitana’ wordt een rauwe en hese stem bedoeld, met ‘rajo’, een diepe emotie. Dit wordt ook wel genoemd ‘voz afillá’, naar een ‘cantaor’ uit de geschiedenis van de flamenco, ‘El Fillo’, die zo'n soort stem had, algemeen door zigeuners beschouwd als de meest geschikte voor de ‘cante jondo’ (zang met een emotionele diepgang).

Beroemde flamencomuzikanten

Beroemde ‘cantaores’ waren en zijn Carmen Amaya (1913-1963), Enrique Morente (1942-2010), José Monje, of ‘Camarón de la Isla’ (1950-1992) -zie foto boven-, Estrella Morente (1980), José Mercé (1955), José Meneses (1942) en Arcángel (1977). Belangrijke gitaristen zijn o.a. José Fernández Torres, of ‘Tomatito’ (1958), Paco de Lucia (1947), beiden ooit de gitarist geweest van de beroemde Camarón, en Paco Peña (1942). Sara Baros (1971) en Joaquín Cortes (1969) zijn een alom zeer gewaardeerde ‘bailaores’. De laatste heeft in 1992 het zg. ‘Joaquín Cortés Flamenco Ballet’ opgericht.

Flamenco in Nederland

In de jaren zestig en zeventig werd in Nederland de flamenco-gitarist ‘Manitas de la Plata’ (Zilveren handjes), artiestennaam van Ricardo Baliardo (1921), gevierd. In Spanje zelf is hij echter niet of nauwelijks bekend, al heeft hij o.a. met Paco de Lucía gespeeld. Tegenwoordig bestaat er een in Den Haag een groep, genaamd ‘De Règâhs’ ('De reigers' in plat Haags), dat flamenco en sevillanas ten gehore brengt met een Haagse tekst en daar succes mee heeft.