Salsa en son: de ritmes van Cuba

Wie salsa zegt, zegt Cuba. Maar Cuba is veel en veel meer dan alleen maar salsa. Dit uiterst muzikale landje kent immers een veelheid aan uiteenlopende muziekgenres en telt procentueel gezien waarschijnlijk het hoogste aantal professionele muzikanten ter wereld. We maken even een muzikale dwarsdoorsnede.

Cuba: het meest muzikale landje

De muziek is op Cuba alomtegenwoordig, de muzikanten legio en heel vaak uitstekend. Toch zijn de meeste groepen, zangers en zangeressen vaak niet gekend in Europa of kortweg buiten Cuba. Na de Cubaanse revolutie verdwenen de meeste grote platenmaatschappijen immers uit Cuba en ze verdeelden dan ook niet langer muziek die uit Cuba kwam. Resultaat: verschillende decennia lang bleef de ongelooflijke muzikale rijkdom van het land voor de buitenwereld gesloten.

Buena Vista Social Club

Ry Cooder bracht hier in de jaren negentig verandering in door een aantal oude knarren (maar fantastische muzikanten) op te duikelen en er de CD van Buena Vista Social Club mee op te nemen. Het werd al snel een gigantisch wereldwijd succes en opende meteen de deuren naar de wereld voor heel wat tot dan toe onbekende maar niettemin heel getalenteerde muzikanten en groepen.

Cubaanse salsa

Iedereen weet uiteraard dat salsa het muziekgenre van Cuba is net zoals tango met Argentinië wordt geassocieerd en cumbia met Colombia. Toch is Cuba veel meer dan alleen maar salsa. Salsa is immers maar het topje van de muzikale ijsberg van Cuba.

Salsa: eindproduct van een muzikale reis

Net zoals we ook op religieus, culinair en dansvlak in Cuba een vermenging kregen van Afrikaanse (de slaven) en Europese invloeden (de Spanjaarden) is ook de Cubaanse muziek ontstaan uit een samenspel van deze twee verschillende culturen. En zelfs dat is nog te nauw gesteld. De Afrikanen van de Congo-stam, van de stam der Lucumi’s, van de Carabali’s, van de Arara’s, allen hadden ze hun eigen ritmes en muziek mee, en hetzelfde geldt voor de Andalusiërs, de Canariërs, de Galiciërs. Het was dus zelfs niet puur een versmelting van “dé Spaanse” met “dé Afrikaanse” muziek, maar veeleer een versmelting van heel wat verschillende stijlen en invloeden. Iets wat leidde tot een muziekgamma dat zich uitstrekt van de (echte) rumba over mambo, cha-cha-cha, són, danzón, changuï, pachanga, songo tot salsa, maar ook (latin) jazz, klassiek, chanson (de zogenaamde “trova-muziek”), rock, reggaeton (heel populair in Latijns-Amerika bij de jongere generaties) en hip hop.

Alles begon bij de “echte” rumba (in tegenstelling tot wat nu wereldwijd als rumba gekend is), behoorlijk hevige percussie-ritmes die hun oorsprong vinden in de rituelen van de Afrikaanse slaven. Deze vaak opzwepende ritmes vonden in de jaren twintig van de 20ste eeuw hun weg naar de muziekscène van New York en al snel onderging dit rauwe dans- en muziekgenre een grondige metamorfose. Onder invloed van de Amerikaanse jazz werd veel meer nadruk gelegd op de melodie en de “ballroom”-rumba ontstond (nu wereldwijd gekend). Hieruit ontwikkelde zich de mambo en nog later de cha-cha-cha. Deze laatste was heel wat trager en daarom geschikter voor een blank publiek dat met de snelle ritmes van de rumba en mambo toch wel wat problemen had.

Són: Cubaanse rootsmuziek

Daarnaast – een beetje parallel eigenlijk – krijgen we de muziek die eerder uit de Spaanse traditie stamt. De basis hier is de “són”, zo’n beetje de Cubaanse “country”-muziek. Heel veel van de Cubaanse muziek die we vandaag kennen is van ver of van dicht gebaseerd op són-ritmes en melodieën. Bovendien is són ook nu nog altijd een geliefkoosd genre bij heel wat muzikanten. Een ander genre dat eveneens hierbij thuishoort is de bolero, ontstaan uit de Spaanse romantische zachte muziek. De bolero deed zijn intrede in het begin van de 20ste eeuw met grote componisten als Alberto Villalón en Sindo Garay.

Ook de són vond uiteindelijk zijn weg naar New York en vermengde eveneens onder de andere stijlen om mee het geluid van nieuwere muzieksoorten als mambo en cha-cha-cha te bepalen. Een beetje het eindpunt van deze muzikale ontwikkelingen was de salsa, vooral ontstaan in de jaren 1960 en 1970.

Grote salsa- en són-namen

Grote namen uit de Cubaanse muziekgeschiedenis die onmiskenbaar hun stempel drukten op de muziek die we vandaag kennen zijn onder meer Sexteto Habanero, het trio Matamoros, Felix Chapotin, de pianospeler Dámaso Pérez Prado (1950), de zogenaamde King of Mambo, Benny Moré, de Ritme-Barbaar, Bola de Nieve of charanga-orkesten als Los Van Van of Irakere om er maar een paar te noemen.

In de tweede helft van de 19de eeuw ontstaat de “són montuno”, een licht gewijzigde vorm van de oorspronkelijke són. El Sexteto Habanero treedt vanaf 1920 regelmatig op in balzalen en dansgelegenheden van de high society van de hoofdstad. Het trio Matamoros begint aan een lange en belangrijke carrière in 1925 in Santiago de Cuba. Een aantal klassiekers uit de Cubaanse traditionele muziek zijn van hun hand: Son de la Loma, Mariposita de primavera en Lagrimas Negras.

Benny Moré, el Barbaro del Ritmo

De autodidact uit Cienfuegos, Benny Moré, teistert vanaf de jaren 1950 de balzalen met zijn opzwepende ritmes en verdient dan ook al snel de bijnaam “Ritme-Barbaar”. Deze componist en zanger blaast de traditionele muziek nieuw leven in door in de són jazz-accenten te verwerken. Benny Moré heeft dan ook een enorme invloed gehad op de ontwikkeling van de Cubaanse en zelfs de Caribische muziek, net zoals zijn tijdgenoot Bola de Nieve.

Salsa-orkesten steken de kop op

Vanaf de jaren 1970 krijgen we een golf van salsa-orkesten die de kop opsteken en stilaan in de wereld bekend raken. Toch kent het grote publiek hen vaak niet bij naam. Een van de meest gekende salsa-orkesten die in die tijd ontstonden en nog altijd spelen is Los Van Van, een orkest onder leiding van Juan Formell.

Sinds Buena Vista Social Club de deuren van de wereld wagenwijd opengezet heeft, floreren heel wat salsa-groepen wereldwijd. Groepen worden gevraagd om op te treden, danscursussen springen als paddestoelen uit de grond en de Cubaanse muziek kent een hausse als nooit tevoren.