Ben Ali Libi – goochelaar die omkwam in Sobibor

Ben Ali Libi is de artiestennaam van Michel Velleman, een goochelaar uit Amsterdam. Hij werd bij een razzia opgepakt en op transport gesteld naar het vernietigingskamp Sobibor. Door het gedicht van Willem Wilmink en de vertolking ervan door Joost Prinsen werd zijn naam bekend bij het grote publiek. De regels 'En als ik een schreeuwer zie met een alternatief voor de democratie, denk ik: jouw paradijs, hoeveel ruimte is daar voor Ben Ali Libi, de goochelaar' zijn van alle tijd en maken daarom zoveel indruk. Documentairemaker Dirk Jan Roeleven maakt een documentaire over de goochelaar.

De goochelaar van het gedicht van Wilmink

• Goochelaar Ben Ali Libi
• Verstoppen voor de Nazi’s
• Documentaire van Dirk Jan Roeleven
• Holocaust
• Hans Klok
• Michel Velleman
• Sobibor
• Gedenkteken in Groningen

Goochelaar Ben Ali Libi

De naam van Ben Ali Libi is vooral bekend geworden door het gedicht van Willem Wilmink en de emotionele vertolking ervan door Joost Prinsen. Prinsen brak aan het einde van het gedicht en declameerde met tranen in zijn ogen en snik in zijn stem de laatste twee strofen. Ben Ali Libi heeft echt bestaan. Het was een Joodse man die goochelaar en illusionist was in Amsterdam. Dat de man echt heeft geleefd en beroerd aan zijn einde is gekomen maakt het gedicht van Wilmink indrukwekkend. Voor het schrijven van het gedicht had de dichter zich goed gedocumenteerd.
Het gedicht begint aldus:

Ben Ali Libi
Op een lijst van artiesten, in de oorlog vermoord,
staat een naam waarvan ik nog nooit had gehoord,
dus keek ik er met verwondering naar:
Ben Ali Libi. Goochelaar.

Met een lach en een smoes en een goocheldoos
en een alibi dat-ie zorgvuldig koos,
scharrelde hij de kost bij elkaar:
Ben Ali Libi, de goochelaar.

De laatste twee strofen die Joost Prinsen zo emotioneel voordroeg zijn de volgende:

En altijd als ik een schreeuwer zie
met een alternatief voor de democratie,
denk ik: jouw paradijs, hoeveel ruimte is daar
voor Ben Ali Libi, de goochelaar.

Voor Ben Ali Libi, de kleine schlemiel,
hij ruste in vrede, God hebbe zijn ziel.

Verstoppen voor de Nazi’s

Het gedicht verhaalt over de goochelaar die de meest ingewikkelde trucs kent en duiven tevoorschijn kan toveren en verstoppen, maar niet in staat was zichzelf te verstoppen toen bij een razzia tijdens de Tweede Wereldoorlog de overvalwagen voorreed en de laarzen de trap op dreunden. De goochelaar werd opgepakt en naar Sobibor gebracht. Daar kwam hij om. Het gedicht gaat ook over tolerantie en verdraagzaamheid in een multiculturele samenleving.

Documentaire van Dirk Jan Roeleven

Documentairemaker Dirk Jan Roeleven maakt een film over Ben Ali Libi. Roeleven maakte eerder een film over Willem Wilmink en kwam aldus in aanraking met het gedicht. Het bracht hem op het idee het leven van de goochelaar te reconstrueren. Hans Klok, de goochelaar, voert de trucs uit die Ben Ali Libi in een boekje beschreef en waarmee hij voorstellingen voor kinderen en koningen verzorgde.

DWDD

Roeleven riep tijdens een uitzending van De Wereld Draait Door op 13 november 2014 mensen op die Ben Ali Libi hebben gekend of zijn voorstellingen hebben gezien zich te melden. Hun informatie was van onschatbare waarde voor de documentairemaker.

Goocheltrucs

In die uitzending verzorgde Hans Klok enkele kaarttrucs van de joodse goochelaar en een truc met een ring.
Schrijver en Sobibor-overlevende Jules Schelvis droeg het gedicht voor tijdens diezelfde uitzending.
De documentaire geeft een beeld van de man, waar hij vandaan kwam, wie hij was, wat hij heeft gedaan en hoe het in de oorlog is gegaan.

Holocaust

De documentaire, die in het voorjaar van 2015 in première ging, vertelt het grote verhaal van de Holocaust aan de hand van het aangrijpende lot van de befaamde goochelaar. Ben Ali Libi is een van de 34.000 Nederlandse Joden die in Sobibor is gebleven.
Er zijn bewegende beelden van zijn optreden in Amsterdam. Uit getuigenissen werd duidelijk dat hij ook optrad voor Joodse dwangarbeiders in Nederlandse werkkampen. Met behulp van die beelden en informatie maakt de film een reconstructie van het leven van Ben Ali Libi. De documentaire werd op 4 mei 2015 door de NTR voor het eerst uitgezonden.

Hans Klok

Goochelaar Hans Klok heeft zich verdiept in het werk van Ben Ali Libi, die vooral veel vaardigheden had in kaartentrucs. Hij liet tijdens dezelfde DWDD-uitzending een paar trucs zien. Hij deed ondermeer de truc met ring en doek. De ring ging in de doek en Matthijs van Nieuwkerk hield de ring in de doek vast. Verder was er een goochelstok en een doosje. Een, twee, drie zwaaien met de stok, Klok pakte de doek en de ring was weg. Van Nieuwkerk had hem niet meer tussen de vingers. Hij zat ook niet in het doosje dat op tafel stond. Toen haalde Klok een koker uit zijn binnenzak en daar zat een roos in met de ring erom.
Het was een van de succesnummers van Ali Ben Libi, die ook goochelles gaf en zo zijn trucs doorgaf aan andere goochelaars.

Michel Velleman

Michel Velleman werd in Groningen geboren op 5 januari 1895. Zijn familie had het niet breed. In de jaren 20 trok Velleman naar Amsterdam. Eerst woonde hij op de Nieuwmarkt en later aan het Merwedeplein. Hij handelde in galanterieën, begon te goochelen en werkte zich met zijn goocheltrucs de armoede uit. Velleman noemde zichzelf Ben Ali Libi en had op zijn visitekaartje 'humoristisch goochelaar, professor Ben Ali Libi' staan. Hij trad op voor kinderen, voornamelijk in Amsterdam, en ook voor Prins Hendrik en de Duitse ex-keizer Wilhelm, die in ballingschap in Nederland woonde.

Boekje met trucs

Max van Gelder was zijn impresario. De artiest schreef ook een boekje met eenvoudige goocheltrucs, dat voor 25 cent te koop was. Het Nieuwsblad van het Zuiden schreef in 1924 over hem: 'Ben Ali Libi is een handige toovenaar die de aanwezigen versteld doet staan van zijn ongelooflijke toeren. Al deze toeren op te noemen is natuurlijk onmogelijk, doch hij had een groot succes. Een heele avond met deze toovenaar alleen zou niemand vervelen'.

Gedenkteken in Groningen

Goochelaar Ben Ali Libi heeft een gedenkteken in zijn geboortestad Groningen gekregen. Het hangt op de hoek van het Zuiderdiep en de Ruiterstraat en is op 1 september 2017 onthuld. Een van de initiatiefnemers is Douwe van der Bijl. Ben Ali Libi is geboren in de Kleine Haddingestraat en dat was dan ook de plek die was uitgezocht voor een monument. Na onderzoek van Stadshistoricus Beno Hofman werd bepaald dat het aan het Zuiderdiep wordt geplaatst, op de hoek met de Ruiterstraat op de gevel van de bioscoop, vlakbij de Kleine Haddingestraat. Het gedenkteken bestaat uit een regel uit het gedicht van Willem Wilmink met daaronder twee kleinere plaquettes. De plaquettes geven informatie over Michel Velleman en over Willem Wilmink.