Jaws, pionier der blockbusters

De verfilming van Benchley’s JAWS is uiteindelijk zonder twijfel één van de meest bekende en angstaanjagende films geworden die ooit op het witte doek zijn verschenen. Deze film heeft voor een wereldwijde angst voor zowel haaien als voor het zwemmen in zee gezorgd. In dit artikel wil ik de totstandkoming van de filmklassieker JAWS onderzoeken. ‘De grote vis bewoog zich geruisloos door het nachtduistere water, zich voortstuwend met korte slagen van zijn sikkelvormige staartvin.’ Met deze woorden begint schrijver Peter Benchley zijn wereldberoemde bestseller JAWS. Zonder dit literaire werkstuk zouden Hollywood-producers Richard Zanuck en David Brown nooit op het idee gekomen zijn de film te maken die hun leven, zoals later zou blijken, voorgoed zou veranderen.

De verfilming van Benchley’s JAWS is uiteindelijk zonder twijfel één van de meest bekende en angstaanjagende films geworden die ooit op het witte doek zijn verschenen en er zullen daarom ook niet veel mensen zijn die de film nog nooit gezien hebben. Maar weinig mensen zullen daarom nog nieuwsgierig reageren wanneer JAWS in de televisiegids van volgende week wordt aangekondigd. Deze huiveringwekkende film heeft voor een wereldwijde angst voor zowel haaien als voor het zwemmen in zee gezorgd.

In dit artikel wil ik de totstandkoming van de filmklassieker JAWS onderzoeken. Daarvoor wil ik in de eerste plaats beschrijven met welk probleem de producers kampten alvorens men een start maakte met de opnames. Vervolgens zal ik de essentiële rol schetsen die de regisseur bij het maken van de film speelt. Ten slotte beschrijf ik hoe JAWS na voltooiing uiteindelijk bij het grote publiek is ontvangen en welke rol de gebruikte promotiemiddelen daarbij hebben gespeeld. Met de genoemde aspecten als uitgangspunt tracht ik te achterhalen wat de sociale functies en betekenissen van deze film in de samenleving zijn.

Auteur en financiers: van schrijver naar producers

JAWS, de allereerste blockbuster (belangrijke film die het reguliere vertoningprogramma van bioscopen doorbrak vanwege het extravagante karakter) ter wereld, zou waarschijnlijk nooit zijn gemaakt zonder de inbreng van drie mensen; Peter Benchley, Richard Zanuck en David Brown.

In juni 1971 legde auteur Peter Benchley een korte inhoudsbeschrijving voor een roman die hij wilde gaan schrijven voor aan een geïnteresseerde redacteur van de uitgeverij Doubleday, New York. Benchley’s synopsis werd meteen intern verspreid en een contractaanvraag was het gevolg. Het contract bevatte de voorwaarde dat de eerste vier hoofdstukken in april 1972 gecomplementeerd dienden te worden. Tevens werd Benchley verzekerd van steeds hogere voorschotten, wanneer Doubleday zou besluiten door te gaan met het financieren van het project. In januari 1973 werd het boek afgerond en kreeg het de titel JAWS. Voor het schrijven van de complete roman heeft Benchley in totaal veel minder verdiend dan hij gewend was als professionele schrijver. Maar, na enige onderhandelingen met uitgeverij Bantam Books ontving Benchley maar liefst zo’n $575.000 voor de paperback-rechten. JAWS was ineens een belangrijk boek geworden; een boek waar volgens sommigen tal van mogelijkheden in zaten.

De ontdekking van het boek door mensen uit de filmwereld zou daarom ook niet lang op zich laten wachten. Enkele jaren eerder was het boek THE EXORCIST van schrijver/producer William Peter Blatty zeer succesvol verfilmd door regisseur William Friedkin. Net als Blatty zijn Hollywood-producers Richard Zanuck en David Brown (van de Zanuck-Brown Company) enorm gespecialiseerd in het ontdekken van aantrekkelijke literaire werken om te verfilmen. Voorwaarde daarbij was dat een verhaal interessant genoeg moest zijn om de torenhoge kosten van een verfilming te rechtvaardigen.

Samen vormen Zanuck en Brown een interessant team. Zo waren zij verantwoordelijk voor een lange reeks producties in opdracht van 20th-Century Fox, waaronder THE FRENCH CONNECTION, PATTON en BUTCH CASSIDY AND THE SUNDANCE KID. Na het succes van de paperback-uitvoering van JAWS besloten zij zich te verdiepen in de mogelijkheden van een eventuele verfilming. Net als veel andere producers raakten Zanuck en Brown geïnteresseerd in het verhaal van Benchley en werd de verkoop van de filmrechten een kwestie van onderhandelen. Zij werkten hierbij nauw samen met de studio’s van Universal. De Zanuck-Brown Company was namelijk een onafhankelijke productie-eenheid met hechte banden met Universal. Filmprojecten die Zanuck en Brown aanschaften waren dus meteen ook Universal producties.

Het succes in het aankopen van JAWS ligt voor een groot deel aan hun bereidheid om in een zeer vroeg stadium over grote bedragen te praten. Uiteindelijk werden de filmrechten voor $175.000 verkocht. Dit bedrag besloeg zowel de filmrechten als een voorlopig scenario dat door Benchley geschreven moest worden. Bovendien verzekerden Zanuck en Brown de agenten van Benchley dat zij de film zouden produceren en zich daarom persoonlijk bezig zullen gaan houden met de ontelbare details en financiële kwesties die te maken hebben met de productie van een groot opgezette speelfilm.

Nog voor het begin van de opnames kampten Zanuck en Brown met een zeer ernstig probleem, een probleem dat de carrières van Zanuck en Brown vroegtijdig had kunnen beëindigen. Er moest namelijk een alternatief gevonden worden voor het gebruik van echte haaien. Haaien zijn primitieve wezens en niet in staat ingewikkelde kunstjes te leren. Dit werd duidelijk na een periode van haaien filmen in Port Lincoln, Australië. Daarom was het maken van JAWS in veel opzichten een productieprobleem dat vergeleken kan worden met de eerste landing op de maan; het was nooit eerder gedaan. Actiescènes met een haai van zeveneneenhalve meter waren in een periode van ruim 75 jaar filmgeschiedenis nog nooit gemaakt.

Daarom stelde Art Director Joe Alves als alternatief voor het gebruik van echte haaien voor een mechanische haai te ontwikkelen die natuurgetrouw zou kunnen functioneren. Deze haai werd bevestigd aan een rails die over de zeebodem werd aangelegd. Met behulp van kabels werd de haai vooruit getrokken hetgeen de illusie schiep van een ‘zwemmende’ haai. Verder kon de haai bijten, de vinnen bewegen en met zijn staart slaan. De kosten voor deze haai bedroegen zo’n $175.000. Bij dit bedrag kwam ook nog eens het verblijf van de filmploeg in Australië en de kosten voor het boek. Voor de eerste officiële opnamedag was er in totaal dus al zo’n $500.000 uitgegeven. Dit bedrag zou gedurende de opnames aanzienlijk vergroot worden, mede door het feit dat de haai zelden naar behoren werkte. Vanwege het drukke schema heeft Alves de haai niet op werking kunnen testen in het zeewater. Daarom zonk de haai tijdens de eerste opnames, explodeerde het hydraulische systeem en begon de huid onder invloed van de zon en het zoute zeewater te verkleuren. Dit probleem zorgde er uiteindelijk voor dat het maken van JAWS veel meer tijd in beslag heeft genomen dan aanvankelijk verwacht werd.

In het begin dachten Zanuck en Brown de complete film met zo’n $4.000.000 te maken. Dit bedrag stond voor 55 opnamedagen, waarvan ongeveer 35 dagen op het land en de overige 20 dagen op zee zouden worden doorgebracht. Uiteindelijk waren het budget en de opnametijd van JAWS verdubbeld, hetgeen voor verontrustte reacties zorgde bij de verantwoordelijke geldschieters van Universal.

De kunstenaar: regisseur Steven Spielberg

Steven Spielberg heeft zijn reputatie voor een groot deel te danken aan zijn voortreffelijke inbreng in JAWS. Na JAWS maakte hij een lange reeks wereldberoemde films waaronder E.T., JURASSIC PARK en SCHINDLER’S LIST.

Om van een film een succesvolle film te maken zijn tal van factoren van essentieel belang. Zo moeten de juiste acteurs geselecteerd worden, moet een verhaal interessant zijn en minstens zo belangrijk; er moet een zekere mate van suspense in de film zitten. Juist in het geval van JAWS is de aanwezigheid van suspense de sleutel tot het enorme succes gebleken. Immers, het verhaal (een haai die een klein badplaatsje terroriseert) is nu niet direct bijzonder diepgaand te noemen.
De regisseur, de organisator achter de schermen, speelt bij het bouwen van suspense in een film een onmiskenbare rol. Al vanaf het begin was Steven Spielberg bij het maken van de film aanwezig. Hij was op rondreis door Europa om zijn zojuist uitgebrachte film DUEL te promoten. DUEL, een avontuurlijke film over de confrontatie tussen een handelsreiziger en een vrachtwagen, die hem als dreigend monster achtervolgt en probeert te doden, was oorspronkelijk bedoeld voor de Amerikaanse televisie, maar bleek wereldwijd een onverwacht succes. Mede door de uitstekende regie van deze film wilden Zanuck en Brown Spielberg direct aantrekken als regisseur voor het nieuwe haaienproject.

Spielberg was in het begin niet echt geïnteresseerd om de regie van JAWS in handen te nemen. Dit omdat hij niet gekarakteriseerd wilde worden als een actiefilm-regisseur die zich specialiseert in de confrontatie tussen mens en moordenaar, zoals dat duidelijk het geval is in zowel DUEL als JAWS. Maar na herhaaldelijk aandringen van Zanuck en Brown besloot Spielberg de film uiteindelijk toch te regisseren. Hij ging het verhaal steeds aantrekkelijker vinden en raakte zeer enthousiast over de filmische mogelijkheden die het verhaal bood en maakte zich vooralsnog niet druk over de productie-problemen die het realiseren van de complexe scènes met zich mee zouden kunnen brengen.

Er zijn enkele belangrijke redenen waarom JAWS uiteindelijk zo’n beangstigende film is geworden. In veel gevallen is invloed van de regisseur dan ook duidelijk herkenbaar.

Ten eerste maakt Spielberg van de personages in een film karakteristieke individuen, personen die ‘echt’ op ons overkomen. Het gevolg hiervan is dat de kijker zich redelijk eenvoudig met de hoofdpersonen in het verhaal kan identificeren. Nog voor politiecommissaris Martin Brody (Roy Scheider), haaiendeskundige Matt Hooper (Richard Dreyfuss) en haaienvisser Quint (Robert Shaw) naar open zee vertrekken voor de confrontatie met de haai komen de personages al volkomen geloofwaardig over en leven we met hun mee in de jacht op het mensverslindende monster. Spielberg’s gave met betrekking tot karakterontwikkeling gaat in JAWS zelfs zover dat wij als publiek bijna letterlijk de angst van de bevolking in het kleine badplaatsje kunnen proeven.

Ten tweede jaagt Spielberg’s ‘modus operandi’ de kijker angst aan omdat het in JAWS om een onbekende en daardoor onvoorspelbare dreiging gaat. Naarmate het verhaal vordert wordt pas duidelijk wat er zich nu precies onder het wateroppervlak bevindt. Gedurende de eerste aanval op de nachtelijke zwemster zien we totaal niets van de haai. Bij het volgende slachtoffer zien we enkele vinnen, terwijl bij het daaropvolgende haaien-offensief de kop van de haai al gedeeltelijk zichtbaar is. De spanning wordt hierdoor op een zeer subtiele manier opgebouwd. Spielberg speelt met onze angsten, want juist de aanwezigheid van een onzichtbare dreiging maakt het verhaal extra angstaanjagend. Spielberg gebruikt in JAWS in zekere zin dezelfde vorm van suspense die eerder gehanteerd werd door de ‘master of suspense’ regisseur Alfred Hitchcock. Gedurende de aanvallen is de kijker in het bezit van informatie waarover de karakters in de film niet beschikken; de aanwezigheid van een monster onder de zeespiegel. Wanneer in de film een kleine jongen wordt aangevallen vereenzelvigt de camera zich met het zicht van de haai; wij als publiek weten dat er iets verschrikkelijks gaat gebeuren, maar de personages op het witte doek niet. De meevoelende wijze van regisseren zorgt voor een directe betrokkenheid bij iedere aanval. Na iedere aanval voelen we ons opgelucht, vooral om het feit dat de gruwelijke voorvallen niet ons, maar de karakters op het witte scherm overkomen.

Ten derde bezit Spielberg het vermogen het publiek volledig te manipuleren om daarna direct tegen de verwachtingen van het publiek in te gaan. Tussen de aanvallen door bevinden zich enkele ontspannende, vaak humoristische momenten die voor rust bij de kijker zorgen. Zo zit er in de film voorafgaand aan een aanval een vermakelijke scène over een vals haaienalarm dat geslagen wordt nadat twee kinderen met een kartonnen haaienvin de badgasten terroriseren. Met dit soort scènes geeft Spielberg de kijker de kans emotioneel te herstellen van voorgaande gruwelheden. Dit zorgt ervoor dat het meelevende publiek een volgende aanval weer net zo hevig en emotioneel ervaart als eerdere aanvallen. Je zou kunnen zeggen dat Spielberg het emotionele vermogen van de kijker eerst laadt om het vervolgens direct weer te ontladen. Deze gecreëerde wisselwerking van ontspanning en verschrikking bezorgt de kijker een ultiem belevingsgevoel.

In het geval van JAWS blijkt dat het van wezenlijk belang is dat de juiste regisseur voor een film gekozen wordt. In veel gevallen bepaalt de status van de gekozen regisseur de uiteindelijke waarde van de te maken film in de maatschappij en vice versa. De inbreng van Spielberg in JAWS heeft van de film een onvergetelijk avontuur gemaakt dat een diepe indruk heeft achtergelaten op iedereen die de film gezien heeft. Waarschijnlijk zou de film, wanneer deze door een andere regisseur gemaakt zou zijn, nooit dezelfde roemrijke status bereikt hebben die de film nu bezit.

JAWS en de publieke reactie

Tegen de verwachtingen en zeer waarschijnlijk ook de bedoelingen van zowel Benchley als Spielberg in bleek JAWS een uitstekend voorbeeld van de manier waarop een film de algemene houding van de massa kan beïnvloeden. JAWS creëerde bij veel mensen een fobie voor haaien hetgeen resulteerde (en nog steeds resulteert) in een vroegtijdige dood voor deze dieren door middel van buitensporige haaienvisserij. ‘De enige goede haai is een dode haai’, was de mening van vele angstige mensen, die hun strandvakanties massaal op de lange baan schoven.

Voor 1975 (het jaar waarin JAWS werd uitgebracht) waren haaienaanvallen voor de meeste mensen redelijk onbekende verschijnselen. Zo af en toe kwamen meldingen van haaienaanvallen bovendrijven in onopvallende berichtjes achter in kranten en in films wanneer een schurk overboord gegooid werd en vervolgens voor de haaien werd achtergelaten. Nadat JAWS werd uitgebracht ontstond er als het ware een culturele verandering die ervoor zorgde dat haaien vanaf dat moment gezien werden als duivelse monsters.

JAWS was een film die het vanaf het begin uitstekend deed bij de pers en het nog veel beter deed bij het publiek. In de eerste instantie verwachtten Zanuck en Brown gedurende de eerste voorvertoning van JAWS op een afgelegen locatie, ver van het machtige Hollywood, dat zij een matige film hadden voortgebracht die hooguit bij enkele belangstellenden in de smaak zou vallen. Deze eerste voorvertoning bleek echter een onverwacht succes. Kort daarna werd JAWS ook op andere locaties in het land vertoond, waar de film het eveneens voortreffelijk deed.

Na de officiële opening stroomde het publiek massaal naar de bioscopen. Een belangrijke oorzaak hiervan was dat JAWS een film was die bij nagenoeg alle publieksgroepen aansloeg (wel werden mensen van tevoren gewaarschuwd voor het feit dat de film misschien te intens voor jongere kinderen kon zijn). Wekenlang stonden er immense rijen voor de loketten. Iedereen wilde de film zien; JAWS was een belangrijk sociaal fenomeen geworden, een gesprek van de dag. Je moest de film gezien hebben om erbij te horen, om erover mee te kunnen praten.

Een reden voor het enorme succes van JAWS was dat Universal een compleet nieuwe marketingformule met een vooraf geplande reclamecampagne ging hanteren. Een onderdeel hiervan was dat men zich voor het eerst in de filmgeschiedenis ging richten op de verkoop van de merchandising. Speelgoedhaaien, actiefiguren, T-shirts en de meesterlijke soundtrack van componist John Williams vlogen als warme broodjes over de toonbank. Deze items zorgen voor zowel een promotie voor de film als voor extra inkomsten voor de studio’s. Deze machtige formule zou later (vaak met veel succes) door andere filmstudio’s gebruikt worden om hun kostbare producties te promoten. Tegenwoordig staan de speelgoedwinkels vol met merchandising van zojuist verschenen of binnenkort te verwachten blockbusters. Sommige mensen beweren zelfs dat de film in de hedendaagse bioscoopcultuur niet meer is dan een lokkertje voor de merchandising die je voor of na het zien van de film zou kunnen kopen.

Een andere oorzaak was de gewaagde beslissing van Universal om JAWS gedurende de zomer uit te brengen. Dit zorgde voor veel meer publieke belangstelling dan aanvankelijk werd verwacht. Het was namelijk een algemeen geaccepteerd gebruik om (belangrijke) films rond de kersttijd uit te brengen. Studiobazen gingen er van uit dat mensen in de zomer naar het strand gingen en om die reden niet of nauwelijks geïnteresseerd waren in films. Desondanks besloot men JAWS toch in het zomerseizoen uit te brengen. Hiernaast werd de film nationaal op één en dezelfde dag vertoond, hetgeen ook weer in tegenstelling was met de conventie dat films eerst in de grote steden werden vertoond en vervolgens naar kleinere markten over het land werden verspreid.

De gebruikelijke filmvertoningen in bioscopen werden voorlopig van de baan geschoven en maakten plaats voor de unieke beleving die JAWS veel mensen zou gaan bieden. JAWS creëerde als het ware een kettingreactie. De film was voor enorm publiek ineens bereikbaar, doordat de film op een nationaal vastgesteld tijdstip werd vertoond. Het gevolg hiervan was dat een grote hoeveelheid mensen die de film gezien hadden een nog groter potentieel publiek kon informeren over de positieve ervaring die zij hadden opgedaan. Deze vorm van reclame heeft uiteindelijk voor explosief stijgende bezoekersaantallen gezorgd. Het aantal bezoekers was zo groot dat Universal uiteindelijk tot het besluit kwam om dat jaar geen grote producties meer op de markt te brengen.

Het is een algemeen feit dat succesvolle handelingen in Hollywood geïmiteerd worden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat filmstudio’s vanaf het moment dat JAWS werd uitgebracht besloten alle grote belangrijke films rond vakantieperioden (dus ook in de zomer) en nationaal op één en dezelfde dag uit te brengen. Ook gingen grote filmmaatschappijen eenzelfde soort marketingformule gebruiken. JAWS diende als voorbeeld voor andere filmstudio’s. JAWS liet zien wat er met de juiste film, de juiste timing en de juiste promotiemiddelen bereikt kon worden.

Conclusie

In de inleiding heb ik mijzelf afgevraagd wat de sociale functies en betekenissen van JAWS in de samenleving zijn. Door de rol van de producers, de regisseur en de ontvangst van de film bij het publiek te onderzoeken ben ik uiteindelijk tot het volgende antwoord op de door mij gestelde centrale vraag gekomen.

JAWS voorziet ons, zoals veel blockbusters dat doen, van een belangrijke gebeurtenis, een gebeurtenis die zich hooguit enkele malen per jaar voordoet. Deze exclusiviteit van blockbusters komt door de extravagante karakters van de films. Blockbusters kosten (zeker in deze tijd) vaak vele tientallen en soms honderden miljoenen dollars en onderscheiden zich om die reden van de doorsnee filmproducties. Door enorme bedragen in filmprojecten te pompen wordt concurrentie op internationale markten ernstig bemoeilijkt en wordt in veel gevallen totaal onmogelijk gemaakt. Hierdoor verzekert Hollywood zich van een unieke plaats in de wereldwijde filmproducties. Ondanks het feit dat de kosten van JAWS niet uitzonderlijk hoog waren kan gezegd worden dat deze (blockbuster)ontwikkeling met de film JAWS is begonnen.

JAWS maakt deel uit van onze belevingswereld; de film creëert discussieonderwerpen die ervoor zorgen dat wij met andere mensen een gesprek kunnen voeren. Nadat JAWS werd uitgebracht vormde de film voor lange tijd het gesprek van de dag. Een film als JAWS heeft ons het gevoel gegeven dat we bij een bepaalde groep horen; de film heeft op die manier gedurende enkele weken en zelfs maanden een belangrijke sociale functie vervuld in de levens van de mensen die de film gezien hebben. De dagelijkse eentonigheid werd voor enige tijd doorbroken.

Tegenwoordig vervullen blockbusters nog steeds diezelfde sociale functie. Nog steeds praten mensen over belangrijke films en zullen dit naar alle waarschijnlijkheid ook blijven doen. Als hulpmiddel hanteren de filmmaatschappijen complexe marketingformules, welke voor een herkenning en een snellere acceptatie van de film bij het publiek zorgen. Hierdoor vormt een film al ruim vóór deze wordt uitgebracht bij veel mensen een onderwerp van gesprek. Op het werk, in cafés en in restaurants spreken mensen al over de nieuwe STAR WARS-film die volgend jaar uitgebracht zal worden en vragen mensen zich af hoe het de hoofdpersonen zal vergaan in de volgende episode van THE LORD OF THE RINGS.

Tot op de dag van vandaag worden deze blockbusters, maar ook minder kostbare producties goed door het filmliefhebbende publiek bezocht. Hieruit kunnen we opmaken dat het medium film in de hedendaagse sociale cultuur nog steeds een onmiskenbare rol vervult.
© 2007 - 2024 Johndavis, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Haaien in de zeeHaaien in de zeeHaai en haaien. Haai wordt vaak gebruikt in het Nederlands als parodie op het Engelse Hi, een begroeting. Maar we bedoel…
Classics: Jaws (1975)Classics: Jaws (1975)Eind dit jaar komt er weer een zoveelste film uit met bloeddorstige vissen in de hoofdrol. Ditmaal heeft men gekozen om…
Zijn haaien echt zo gevaarlijk?Alleen al bij de gedachte een haai tegen te komen worden veel mensen al bang. Toch zijn haaien niet zo gevaarlijk als ve…
De Witte haai, Carcharodon carchariasDe Witte haai, Carcharodon carchariasVooral bekent uit de film ‘yaws’, jaagt de witte haai (Carcharodon carcharias) bij velen schrik aan. Zijn andere naam, ‘…

Stalker- en slasherfilmsFreddy Krueger, Michael Myers en Jason Voorhees zijn bekende namen voor diegenen die kennis hebben van het stalker/slash…
The Lake House: Sandra Bullock Keanu Reeves & van AmmelrooyThe Lake House is een romantische film met Sandra Bullock, Keanu Reeves én de Nederlandse Willeke van Ammelrooij. Het hu…
Bronnen en referenties
  • Benchley, Peter. Jaws. New York: Doubleday, 1974. Davies, David Herbert. About sharks and shark attack. London, 1965. Elsaesser, Thomas. ‘De blockbuster als motor van de hedendaagse mediacultuur.’ Hollywood op straat.Amsterdam, 2000: pp. 27-44. Gottlieb, Carl. The Jaws log. New York: Dell Publishing, 1975. McBride, Joseph. Steven Spielberg. A biographie. New York: Rockefeller Center, 1997. Uricchio, Marylynn. ‘The great white way.’ Pittsburgh Post-Gazette. 30-07-1995. Officiele Jaws-pagina: http://www.jawsmovies.com Intenet Movie Database: http://www.uk.imdb.com Motion Picture Database: http://www.tvgen.com JAWS (DVD). Reg. Steven Spielberg. Universal, 1975. “The making of JAWS”.
Johndavis (14 artikelen)
Laatste update: 19-11-2007
Rubriek: Muziek en Film
Subrubriek: Film en video
Bronnen en referenties: 1
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.