Toetsinstrument: de piano
Veel componisten uit de 19e eeuw vonden de piano het meest romantische instrument dat er is, maar in de familie van de piano zitten nog meer instrumenten, zoals een groot kerk- of concertorgel, een spinet, een harmonium en natuurlijk de klavecimbel! Toch is de piano het meest bekende instrument, welke ook weer op te delen is in verschillende soorten. Zo heb je bijvoorbeeld de tafelpiano, de rechtopstaande piano en de kruissnarige piano.
Toetsinstrumenten, het mechaniek
Het bekendste voorbeeld van een toetsinstrument is de piano, maar een piano kan ook ingedeeld worden bij de snaarinstrumenten en de slaginstrumenten. Dit komt door het mechaniek dat in een piano zit, namelijk toetsen aan de buitenkant van de piano en hamers en snaren aan de binnenkant van de piano. Zodra iemand een toets aanslaat, zal het hamertje dat verbonden is aan deze toets, op de snaar slaan. Dit slag-, hamer- en snaarmechaniek zit in elk toetsinstrument. Het formaat kan variëren van klein tot groot, maar hoe groter het mechaniek, des te meer geluid eruit kan komen.
Piano
In het begin van de 19e eeuw begon je piano’s tegen te komen in de huiskamers van de burgers. Al was dit eerst alleen voor de rijke mensen van toepassing. Aan het einde van de eeuw kreeg de piano zelfs een plek in de wereld van de jazz en de music hall en werd pianoles voor velen een deel van de muzikale opvoeding. De piano is het meest veelzijdige toetsinstrument, door zijn grote toonbereik, zijn vermogen om zacht en hard te klinken en zich goed met de klank van andere instrumenten te mengen. De 'piano' is een algemeen instrument, maar er bestaan een aantal versies van, die in de loop der tijd zijn veranderd.
Tafelpiano
De eerste piano’s waren ‘vleugels’. Het waren grote instrumenten die veel ruimte in namen. Daarom begonnen Duitse ontwerpers kleinere instrumenten te maken, zogenoemde ‘tafelpiano’s’. Bij tafelpiano’s lopen de snaren in de breedte, wat veel ruimte bespaart. In Engeland werden de tafelpiano’s als eerst geliefd. Dit was rond 1760. Van daaruit verspreidde de bekendheid van het instrument naar Frankrijk en zelfs naar Amerika.
Rechtopstaande piano
Na het grote succes van de tafelpiano, probeerden de bouwers de klank van een vleugel uit een instrument te krijgen wat minder ruimte in beslag zou nemen. De eenvoudigste manier was om de snaren en het hele mechaniek van een vleugel rechtop te zetten. Deze piano werd de ‘giraffepiano’ genoemd. Helaas stond dit in kleine kamers erg lelijk en onhandig. In 1811 bedacht een Londense bouwer een compacter ontwerp, waardoor de piano is geworden zoals we hem kennen; de ‘muurpiano’.
Kruissnarige piano
Een ander idee om de klankkwaliteit te vergroten kwam uit Frankrijk, namelijk: als de hoge en lage snaren dwars over elkaar heen zouden lopen, kunnen kleinere rechtopstaande piano’s behoorlijk wat lange snaren verbergen. Hoe langer de snaren zijn, des te groter de toon van het instrument. Later werd dit idee ook toegepast bij vleugels en vrijwel alle piano’s.
Enkele toetsinstrumenten
Naast de piano en zijn 'varianten', zijn er nog een aantal soortgelijke instrumenten die tot de toetsinstrumenten behoren.
Orgel
Het eerste orgel werd meer dan 2000 jaar geleden gemaakt in Griekenland. Het heette toen
hydraulos en werkte op de druk van lucht en water. Dit moest met de hand gepompt worden. In de Romeinse tijd werd het orgel gebruikt bij rituele plechtigheden en gladiatorengevechten, maar dat vonden de Christenen ‘heidens’. Daarom duurde het nog een hele tijd voordat het orgel in hun kerkdiensten gebruikt werd.
Spinet
Het spinet was ongeveer honderd jaar lang een geliefd toetsinstrument (van 1700 tot 1800). Het spinet is een zacht klinkend instrument en is meer geschikt voor in de huiskamer, dan voor een concertpodium. Als je een toets indrukt, wipt er een stukje hout omhoog dat aan de snaar plukt. Zo ontstaat er een mooi tingelend geluid. In het woord ‘spinet’ zit het Latijnse woord spina, wat ‘doorn’ betekent. Dit verwijst naar het stukje hout dat aan de snaar plukt.
Klavecimbel
De klavecimbel is vier eeuwen lang het populairste toetsinstrument geweest. Dit was ongeveer van 1400 tot het jaar 1800. Het is een groot, meestal beschilderd instrument met een donkere klank. De klavecimbel heeft vaak meerdere manualen (meerdere rijen met toetsen) om de klank te veranderen of te versterken.
Harmonium
In 1840 ontwierp een Franse instrumentenmaker een instrument dat werkte als een mondharmonica. Maar dit instrument kreeg een toetsenbord. De lucht wordt door blaasbalgen langs een reeks dunne metalen plaatjes geblazen, welke met de voeten bediend worden.
Accordeon
Net als het harmonium, maakt een accordeon geluid met behulp van blaasbalgen. De lucht komt uit de harmonica, die bij de accordeon samengedrukt of uitgetrokken wordt. Met de rechterhand speel je een melodie op het toetsenbord en met de linker druk je knoppen in voor de basnoten en akkoorden. Tegelijkertijd wordt de harmonica samen- en uit elkaar gedrukt met de linkerhand. De accordeon is een Franse uitvinding en is erg geschikt voor optredens in de open lucht.
Pianola
De pianola is de eerste mechanische piano met een elektrisch toetsenbord. Deze piano moest met de hand worden aangeslingerd en werkte als een speeldoos. In het begin van de 19e eeuw werd het instrument, door straatmuzikanten, op wielen door de straten gerold. Dit instrument had eerst blaasgalgen die, net als bij het harmonium, met de voeten bediend moesten worden, maar werden later door een elektromotor aangedreven. Rond het jaar 1900 werd het instrument voor het eerst ‘pianola’ genoemd.
Celesta
De celesta lijkt qua uiterlijk op een kleine staande piano. Ook de werking is vrijwel hetzelfde, alleen slaan de hamertjes tegen metalen staafjes, in plaats van snaren. De celesta werd in 1886 gemaakt en is verscheidene malen gebruikt in orkesten. De klank van dit instrument is hoog en zangerig.