Balinese gamelan: het grootste instrument ter wereld?

Veel mensen zijn op Bali geweest en hebben daar de gamelanmuziek gehoord. Maar het eiland kent diverse typen gamelan, met slagtoetsen van metaal, maar ook van bamboe; met instrumenten die zittend bespeeld worden, en met instrumenten die lopend in processie worden meegevoerd. Al die verschillende gamelans hebben één ding gemeen: feitelijk kan het hele orkest als één groot instrument beschouwd worden. Hoe zit dat?

Bali

Bali is het enige hindoeïstische eiland van de Indonesische archipel. Dat komt doordat het moslims nooit is gelukt het eiland te veroveren en bekeren. Daardoor is Bali hindoeïstisch gebleven, terwijl de rest van de archipel moslim werd.

Religieuze beleving

Dit gegeven is belangrijk, omdat de gamelan een grote rol speelt in de religieuze beleving van de Balinezen. Zo is iedere stad en ieder dorp onderverdeeld in banjars, een soort wijkverenigingen. Elke banjar heeft een eigen tempel en bij een tempel hoort een gamelan. Deze speelt bij de tempelceremonies, die veelvuldig plaatsvinden. Er is een gamelan die meeloopt naar de rivier om heilig water te halen; er is een gamelan die uitsluitend speelt voor de goden, zodat die geen publiek behoeft (je mag wel kijken, maar vaak kijkt er niemand) en er is een gamelan die het bidden omlijst.

De Balinese gamelan die op dit moment het meest populair is, ook bij toeristen, is de gamelan kebyar (of eigenlijk gong kebyar, want 'gamelan' is een Javaans woord; op Bali gebruikt men de term 'gong').

Gong kebyar

De gong kebyar bestaat uit een aantal slaginstrumenten met metalen toetsen, die met een houten hamertje bespeeld worden. Daarnaast zijn er wat grotere toetsinstrumenten, die met een met stof omwikkelde knotsachtige hamer bespeeld worden. Een belangrijke rol is er voor de grote gongs; deze geven het begin en einde van een muzikale frase aan. De muzikale leider bespeelt een trommel (kendang), waarmee hij het orkest dirigeert. Door middel van bepaalde patronen geeft hij wisselingen in de muziek aan. Traditioneel spelen alleen mannen in een gamelanorkest. (Tegenwoordig spelen ook vrouwen mee, maar die bespelen nooit de kendang.)

Stemming

Hoewel veel gong kebyars in dezelfde stemming staan, verschilt die een fractie tussen de verschillende orkesten. Binnen het orkest zijn de instrumenten echter volledig op elkaar afgestemd. Dus als een bepaald instrument, bv. de kantilan, kapot is, kan men niet zomaar eenzelfde instrument uit een ander orkest lenen. Men zal het volledige orkest moeten lenen, al snel bestaande 10 tot 20 verschillende instrumenten. Het is om deze reden dat de gong kebyar ook wel het grootste instrument op aarde wordt genoemd: in feite is het hele orkest één instrument.

Gong jegog

Als je het een beetje flauw vindt om een heel orkest een instrument te noemen, dan is er ook nog de gong jegog. Hiervan zijn de toetsen niet van metaal, maar van bamboe. De bamboestaven zijn behoorlijk lang en dus is ook hun behuizing groot. Daarom worden de instrumenten staande bespeeld, behalve het allergrootste instrument, dat de bastonen geeft. Hiervan zijn de staven zo lang, en vooral dik, dat ze niet goed bereikbaar zijn als de speler achter het instrument staat. Er is dan ook een stellage gemaakt zodat de speler bovenop het instrument zit, vanwaar hij alle staven op de juiste plek kan raken. Het is mogelijk het enige instrument ter wereld waarbij dat nodig is, zodat dit wellicht het grootste instrument is dat uit één deel bestaat.