Kerkorgel in Doopsgezinde kerk in Hollum op Ameland

Kerkorgel in Doopsgezinde kerk in Hollum op Ameland De Doopsgezinde kerk in Hollum op Ameland, sinds de Doopsgezind-Gereformeerde federatie Herenwegkerk genoemd, heeft een antiek orgel onder haar dak. In 2006 (toen was het orgel al meer dan eeuw oud) werd het muziekinstrument grondig gerestaureerd. Organist en orgelboekenschrijver Jan Jongepier liet daarna het opgepoetste orgel klinken als nooit tevoren. Het instrument kan weer honderd jaar mee.

Orgel van de Herenwegkerk op Ameland


Kerkorgel Doopsgezinde kerk in Hollum

Een kerkorgel is een blaasinstrument. Het geluid wordt in een pijporgel voortgebracht doordat er geperste lucht door pijpen wordt geblazen. Voor iedere toonhoogte wordt een pijp met een andere lengte aangeblazen. Het antieke orgel van de Herenwegkerk in Hollum was aan een grondige opknapbeurt toe. In 1903 bouwde Bakker en Timmenga, Orgel- en pianofabrikant te Leeuwarden, het instrument dat meer dan 400 pijpen bevat.

Luchtlekkage in het pijporgel

Deskundigen constateerden dat het orgel last had van luchtlekkage waartegen maar één remedie is en dat is demonteren en restaureren. Van februari tot eind juni 2006 waren orgelrestaurateurs van Mense Ruiter Orgelmakers uit Zuidwolde bezig met de restauratie van het instrument in de kerk aan de Herenweg in Hollum.

Demontage en vervoer van Ameland naar Zuidwolde

Orgel in de Doopsgezinde kerk / Bron: Persbureau AmelandOrgel in de Doopsgezinde kerk / Bron: Persbureau Ameland
Dolf Tamminga, adjunct directeur van Mense Ruiter, nam het binnenwerk van het Hollumer orgel mee naar Zuidwolde. De windlade werd gedemonteerd en in delen vervoerd naar de restauratiewerkplaats. Het hart uit de muziekkast van Hollum lag open en bloot op de werkbank. In de windlade zit het mechaniek dat tussen balg en pijpen het centrale deel van het instrument vormt. Het is de verdeelbak van wind en het is gemaakt van eikenhout, leer, vilt en metaaldraad. Het hout was hier en daar gescheurd en eens verlijmde delen waren losgesprongen. Leer en vilt waren sterk verouderd en versleten en het draad van de mechanieken behoefde vervanging.

Hart en longen van het instrument

“Hout krimpt en dan ontstaan er naadjes en scheuren. Dat geeft luchtlekkage. Scheuren zijn dichtgemaakt met latjes en losse delen zijn opnieuw gelijmd”, vertelt Tamminga. Hij noemt de balg de longen van het instrument. Dat onderdeel kwam eveneens op de operatietafel te liggen. De balg werd deels van nieuw schapenleer voorzien, zodat ook daar de lucht niet anders kan ontsnappen dan via de windlade richting pijpen. De balg wordt elektrisch aangedreven, maar in tijden van stroomstoring is handmatige bediening mogelijk.

Initialen

Aan de zijde van de orgelkast, waar met de hand gebalgd wordt, staan tientallen initialen in het hout gegraveerd. Doopsgezinde jongetjes en meisjes hebben tijdens het pompen schielijk hun letters in de kast gekrast.

Intoneren van de pijpen

Als laatste worden de pijpen onder handen genomen. Orgelpijpen zijn gemaakt van een legering van lood en tin. Dit is flexibel materiaal dat de klank ten goede komt. Het is ook zacht materiaal en in de loop van de tijd zijn er tientallen deukjes verschenen die de klank vervormen. Mense Ruiter deukte de pijpen uit en soldeerde de aanwezige scheurtjes en breuken.

klank

Daarna komt het geluid grondig aan bod. Intonateur Ingrid Noack stelt de klank. Zij is geen stemmer die zich met de toonhoogte bezighoudt. Het gaat haar om de klank. De intonateur zorgt dat de toon goed wordt aangesproken en dat er een mooie klank uit de pijpen rolt. Ze gebruikt daarvoor hamertjes in diverse soorten en maten waarmee ze op de pijpen - “Zeg geen buizen, ik ben daar heel gevoelig voor!” - tikt en klopt en de klankgaten bijwerkt. Uiterst secuur krijgt elke aanslag een mooie klank.

Singelkerk in Amsterdam

Meindert Hellinga / Bron: Persbureau AmelandMeindert Hellinga / Bron: Persbureau Ameland
Noack wordt bijgestaan door Meindert Hellinga, leerling orgelbouwer. Hellinga werkt op alle afdelingen van het bedrijf mee om alle facetten van het orgelbouwen, -restaureren, -stemmen en -intoneren te leren kennen. Hellinga en Noack ontdekten dat een aantal pijpen veel later dan 1903 zijn aangebracht. Bij nadere bestudering bleek het om lage registerpijpen te gaan die uit de Doopsgezinde Singelkerk in Amsterdam komen. “Het kan zijn dat men begin vorige eeuw die pijpen niet meteen heeft geplaatst omdat het te duur werd”, zegt Ingrid Noack. Zeker weten doet ze dat niet.

Organist Jan Jongepier

De bekende organist Jan Jongepier begeleidde de restauratie. Hij was het die de kerk adviseerde dit orgel te laten restaureren in plaats van het te laten vervangen door een ander. “Dit orgel past in deze kerk”, zegt Jongepier enthousiast. Hem valt de eer te beurt het instrument opnieuw in te wijden tijdens een feestelijke kerkdienst. De vaste organist van de kerk kan daarna met een gerust hart weer plaatsnemen op het orgelkrukje om de reguliere diensten muzikaal te begeleiden. De restauratie kostte € 62.000,--. Een derde deel daarvan werd betaald uit aangeboorde fondsen. Gemeente Ameland werd om een bijdrage gevraagd voor dit cultureel erfgoed en de rest betaalden ze zelf.

Verkopingen

Jaarlijks organiseren de doopsgezinden enkele verkopingen ten bate van de kerk. Het gerestaureerde orgel klinkt als nooit tevoren. “Hij kan weer honderd jaar mee”, stelt Ingrid Noack de Doopsgezinde gemeente gerust.

Organist en orgeldeskundige Jan Jongepier overleed vijf jaar later op 31 juli 2011. Hij werd zeventig jaar.

Lees verder

© 2012 - 2024 Piejet, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Vermaning in Ballum op Ameland - Doopsgezinde kerkVermaning in Ballum op Ameland - Doopsgezinde kerkHet dorp Ballum op Ameland heeft twee kerken, een hervormde en doopsgezinde, die ook wel Vermaning wordt genoemd. In 201…
Vertellingen van Elise de Boer-Jongsma over AmelandrecensieVertellingen van Elise de Boer-Jongsma over AmelandElise de Boer-Jongsma (Hollum, 1931) heeft in de loop van haar leven veel verhalen uit haar Amelander jeugd op schrift g…
Een en al Boerderij - boek van dokter StraatsmarecensieEen en al Boerderij - boek van dokter StraatsmaOense Straatsma, huisarts in ruste op Ameland, schreef 'Een en al boerderij op Ameland.' Het boek is uitgegeven door cul…
Nationale Herdenking op 4 mei op AmelandNationale Herdenking op 4 mei op AmelandTijdens de Nationale Herdenking op 4 mei wordt er op Ameland stilgestaan bij degenen die op Ameland, in Nederland of waa…

Blokfluit: de basishoudingBlokfluit: de basishoudingHoe krijg je mooie tonen uit je blokfluit? Een goede blokfluittechniek begint met een verantwoorde basishouding. Hoe sta…
Klarinet voor beginners: leren aanblazenKlarinet voor beginners: leren aanblazenOp je klarinet de eerste noten spelen. Dat is de uitdaging voor alle beginners op dit blaasinstrument. Het begint met he…
Bronnen en referenties
  • Persbureau Ameland
  • Leeuwarder Courant
  • Afbeelding bron 1: Persbureau Ameland
  • Afbeelding bron 2: Persbureau Ameland
Reactie

Herman Stomphorst, 22-02-2013
Ik heb in de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw in diverse vakanties vele malen op dit orgel mogen spelen om de erediensten van de GKV te begeleiden. IK heb het als een heel mooi en deftig orgel ervaren. Toen ik de registers goed kende en gebruikte was het een genot om de samenzang te mogen begeleiden. Ik wens U succes met het gerestaureerde orgel en als ik ooit weer op Ameland kom hoop ik nogmaal te mogen spelen. Reactie infoteur, 23-02-2013
Het is een prachtig orgel in een eenvoudige kerk met mooie sfeer. Kom maar gauw weer eens naar Ameland, want zo'n orgel moet bespeeld worden.

Met groet,
Sjaan fan Ameland

Piejet (1.232 artikelen)
Laatste update: 06-05-2017
Rubriek: Muziek en Film
Subrubriek: Instrumenten
Bronnen en referenties: 4
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.