Muziekgeschiedenis: het Oosten

De oriëntale muziek omvat een tijdspanne van vijfduizend jaren, vanaf de oudheid tot heden ten dage, en bestrijkt het gebied van Marokko tot aan de Maleisië Archipel. Wat opvalt aan de muziek uit het Oosten is dat deze in tegenstelling tot de westerse muziek een trage ontwikkeling heeft doorgemaakt en ten opzichte van een paar duizend jaar geleden niet veel is veranderd. Bij de meer beschaafde volkeren van het Oosten werd de muziek op een systematische, bijna wetenschappelijke manier benaderd. Dat betekent dat de muziekbeoefening van de hoger ontwikkelde cultuurvolkeren in de handen lag van de beroepsmusici. Er ontstond een aparte volksmuziek voor het volk.

Het beroep van musicus was in het Oosten in verschillende standen ingedeeld, elk met hun eigen plichten en rechten. Soms speelden ze niet alleen in afwijkende stijlen maar ook met bepaalde instrumenten en stemmingen. Kenmerkend aan de oosterse muziek is dat ze grotendeels onveranderd is gebleven, zeker vergeleken met de westerse muziek, die de laatste decennia een enorme ontwikkeling heeft doorgemaakt.

Oosterse systemen

In de Chinese muziek hebben tot de dag van vandaag de oude pentatonische toonladders zich weten te handhaven, ondanks invloeden van buitenaf, terwijl Europa zich ontwikkelde tot het diatonische, chromatische en twaalftoonssysteem. Ook India heeft het gecompliceerde systeem van sjroeti's, of microtonen bewaard, als aanvulling op hele en halve tonen. Het zijn grama's (stamtoonreeksen) bewaard en ook zijn raga's en tala's (respectievelijk patronen voor de melodie en het ritme) bewaard gebleven. De muziek van het nabije Oosten houdt zich ook nog aan de theorie en praktijk van de tiende eeuw en gebruikt nog in wezen dezelfde instrumenten: de vedel met zijn lange hals, de peervormige luit, de trapeziumvormige citer, de eenvoudige verticale fluit zonder mondstuk, en de frametrom met belletjes. Ook de luidruchtige openluchtmuziek is hetzelfde gebleven.

Daarnaast is ook het vocale element hetzelfde gebleven. Men vindt in het Oosten bijna geen instrumentale muziek, behalve ter begeleiding van het dansen, zeker niet muziek die vergelijkbaar is met de westerse instrumentale muziek sinds de Barok. Alleen in het Verre Oosten wist de instrumentale muziek een belangrijkere positie te verwerven.

Melodie

Door het belang van zingen is de melodie en niet de harmonie bijzonder veelzijdig en verfijnd geraakt. De meeste oosterse melodieën vormen een tetrachord, een groep van noten waarvan de twee buitenste de afstand van een kwart hebben, en komen traps- of sprongsgewijs uit op de lager liggende kwart. De toonschreden in de oosterse muziek zijn erg verschillend van onze octaafindeling van twaalf even grote halve tonen. Een goede notatie van deze muziek bestaat nog steeds niet, ondanks enkele recente suggesties.

Patronen

Het Oosten dwingt componisten om gebruik te maken van de ongeveer twee dozijn traditionele patronen, raga's genoemd in India en maqamât in Arabische landen. Zo'n patroon wordt gekenmerkt door zijn toonladder, tempo, algemeen verloop, emotionele expressie en melodische wendingen. Een melodie wordt samengesteld uit een beperkte hoeveelheid van klaargemaakte, karakteristieke melodieschema's of wendingen.

Ritme

Ook het ritme was in India en Arabische landen niet vrij maar aan bepaalde types gebonden. Het oosterse ritme is niet kwalitatief maar kwantitatief. Het is een kwestie van lang en kort, en niet van sterk en zwak. Vooral in India zijn dergelijke kwantitatieve ritmen ondergebracht in standaardpatronen. Het ritmische patroon van een stuk is zo belangrijk dat het vaak een onderdeel van de titel van het werk vormt. Zo is de titel van een stuk vaak 'raga zo en zo, tala (ritmisch patroon) dit en dat.' Olivier Messiaen en Ton de Leeuw zijn voorbeelden van componisten die zich op oosterse muziek en hun ritmische patronen hebben geïnspireerd.

Notatie

De notatie bestaat in het Oosten in verschillende vormen.

1. Eclofonetische of groepsnotatie: door een bepaald symbool wordt een bepaalde groep of formule van noten aangeduid.
2. Neumatische of cheironomische notatie: de toonschreden van een melodie worden door afzonderlijke tekens weergeven, maar zonder de toonhoogte te fixeren.
3. Toonhoogte notatie: elke trap van de toonladder wordt aangegeven met een bepaald teken, maar zonder de schreden aan te geven.
4. Tabulatuur- of vingerzettingsnotatie: onafhankelijk van de toonhoogte, maar geeft aan welke snaar met welke vinger getokkeld moet worden.

Een notenschrift zoals dat in het Westen sinds omstreeks 1000 kent het Oosten niet. Ook is er geen notatie voor de tijdsduur. Wel zijn er ritmische tekens, maar ze bevinden zich in een rudimentair stadium en zijn van weinig belang.

Instrumenten

Bij vergelijking met onze eigen instrumenten vallen een paar dingen op aan de oosterse instrumenten. Het eerste is het ontbreken van toetsinstrumenten. Het tweede is het weinig ontwikkelde stadium waarin de koperen en houten blaasinstrumenten zijn gebleven. De hoorns en trompetten zijn zonder enige klep, schuifje of ventiel. De fluiten en rietpijpen hebben open gaten, waardoor de tonen buigzaam zijn, in tegenstelling tot die van het Westen. Zo worden ook bij snaarinstrumenten dikwijls de greeptoetsen weggelaten om een ongehinderd glijden (en dus buigzame tonen) mogelijk te maken. De strijkinstrumenten zijn qua vervaardiging en bespeling achtergebleven bij de westerse violen, maar op de tokkelinstrumenten werd een zeer hoge graad bereikt.

Op het gebied van trommen en idiofonen is het Oosten superieur. Tot de idiofonen behoort een zeer groot aantal voorwerpen vervaardigd uit hout, bamboe, steen, glas, porselein en metaal, die op verschillende manieren tot klinken gemaakt kunnen worden. Onder de verkeerde benaming 'slaginstrumenten' heeft het Westen een aantal van deze instrumenten overgenomen, zoals bijvoorbeeld kerkklokken, gongs, bekkens, xylofoons, en later het smalle, rechthoekige roodhouten blok, dat de Chinezen in hun tempels gebruiken. Het slaan van trommen met de blote hand heeft vooral in India en de westelijke Oriënt een grote perfectie bereikt.

Magische bijbetekenis

In het Oosten bezitten muzikale patronen, de toongeslachten, toonladders, losse tonen en instrumenten toverkracht. Het geluid heeft de sterkste magische betekenis van alles. Ook heeft het een belangrijke rol in het geloof. Door die rol hangt ze samen met de kosmologie; met jaargetijden, kleuren, vormen of natuurverschijnselen. Tegenwoordig leven nog zeer weinig van deze betekenissen voort in het bewustzijn van de moderne luisteraar. De oosterse muziek is bijna helemaal van het magische stadium naar het esthetische overgegaan, waarin de muziek slechts dient om te behagen.