Joodse muziek: de oorsprong

In dit artikel beschrijf ik hoe de Joodse muziek ontstaan is. De Sefardische muziek en de Klezmer muziek zijn hierbij erg belangrijk.

De middeleeuwen: Sefardische muziek

De voorouders van de Sefardische Joden kwamen rond het jaar 500 naar Spanje. Deze groep Joden wordt de Sefardische Joden genoemd. In Spanje werden ze goed ontvangen door de Arabieren, die waren daar toen de baas. In samenwerking met de Arabieren bloeide hun cultuur rond het jaar 1000 hoog op.

“De Sefardische muziek omvatte Spaans-Joodse ballades, religieuze liederen, bruiloftsliederen en liefdesliederen. De Spaans-Joodse romances bevatten middeleeuwse teksten over hoofse liefde, waarvoor de ridder-literatuur model stond. De romances werden aan de Castiliaanse hoven gezongen, totdat in 1492 de Joden massaal uit Spanje verdreven werden. Joden die zich tot het christendom bekeerden, konden blijven.”
Bron: “History: Cultuur van de Kerk in de 11e tot 14e eeuw.

De oorsprong van de Sefardische Muziek ligt dus in het middeleeuwse Spanje. Daar werd veel gezongen door vrouwen tijdens het werk. Soms werden er tamboerijnen of trommels gebruikt als ritme-instrumenten, maar meestal waren het slechts liederen. Deze liederen werden van generatie op generatie overgedragen.

In 1492 werden de Sefardische Joden met de val van Granada, het laatste bolwerk van de Arabieren in Spanje, verdreven. Ze werden dus verdreven omdat hun cultuur verbonden was met die van de Arabieren. Landen als Marokko, Turkije en Griekenland waren erg in trek als alternatief land bij de Volksverhuizing van de Sefardische Joden die daarop volgde. Helaas ging er bij dit vertrek veel traditionele muziek verloren. In de nieuwe landen waar de Joden zich vestigden werden veel stijlen overgenomen, dat maakt het nu nog moeilijk om een duidelijk Sefardisch-Joodse stijl te onderscheiden.

Omdat de typisch Joodse volksmuziek die Klezmer wordt genoemd, in zekere zin aansluit op deze vroege Sefardische stroming, behandelen we nu eerst de Klezmer.

Klezmer

De ontwikkeling van de Klezmer is voor de Joden gelijkwaardig aan wat de ontwikkeling van de jazz voor de negers betekent. Het betekende veel voor ze! Klezmer is relatief laat ontdekt door de westerse culturen, terwijl de oorsprong eigenlijk al in het jaar 70 na christus ligt. De Tempel van Jeruzalem werd toen verwoest en de Joden verspreidden zich over Europa. Daardoor ontstond de eerste samensmelting van de Joodse muziek, met die van andere culturen.

Toen in 1791 in Midden en Oost Europa de Joden alleen nog maar in een bepaalde gebieden mochten wonen, het zogenaamde Vestigingsgebied, ontmoette daar muzikanten met verschillende culturele achtergronden. Zij gingen muziek maken met een mengeling van alle stijlen die ze kenden en hieruit ontstaat dan de Klezmer muziek zoals we die we nu kennen. De stijl blijft jaren hetzelfde maar de muziek zelf veranderd soms een beetje omdat ze steeds geconfronteerd werden met nieuwe stijlen.

Later in de 19e eeuw komt er iets nieuws bij. De klezmorim (Joden die Klezmer spelen) gaan ook liederen uit het Jiddische theater spelen. Dat is vooral lichte muziek, populaire liederen, en dansmuziek. Ook werden er heel soms niet-Joodse muzikanten toegelaten in de kapelyes (de groep muzikanten).

De meeste klezmorim kunnen geen noten lezen, de muziek werd overgedragen van vader op zoon. De melodieën die bestaan worden hierdoor langzaam aangepast of gaan verloren omdat een nieuwe generatie ze niet meer interessant vindt. Die nieuwe generatie schreef dan nog wel nieuwe nummers zodat het aantal nummers dat ongeveer bestond gelijk bleef. Elke kapel moest immers wel een repertoire hebben. De volgende generatie deed het zelfde. Hierdoor gingen de nummers door een soort filter en bleven de beste melodieën bewaard. De minder mooie verdwenen.

Discussie

In deze periode was er een grote variatie aan Joodse volksmuziek. Er waren bovendien ook nog muzikanten die hun muziek als Joods bestempelden, maar waar helemaal geen spoortje Joods in te vinden was. `Music written by Jews is not necessarily Jewish Music´, zei Erich Werner en daar ben ik het wel mee eens.

Klezmer betekent eigenlijk “het instrument van het lied”, en dat merk je ook want in de Klezmer muziek wordt multo espressivo gespeeld (met veel gevoel). De eerste vormen van Klezmer in oost Europa ontstonden waarschijnlijk in Oekraine. Daar werden alle luide instrumenten afgeschaft, dus moest men wel zachte instrumenten gaan spelen, waaronder de oh zo gevoelige viool. Met de viool kon men goed gevoelig spelen en toen Oekraïne later onder een andere vorst kwam, werden luide instrumenten weer wel goedgekeurd. Hierdoor werd vooral veel gebruik gemaakt van de klarinet, een blaasinstrument waarmee ook erg gevoelig kan worden gespeeld. Een Klezmer band bestond uit een hoofd instrument, een viool of klarinet, een contra instrument (contraviool/ contraklarinet) en voor het ritme een slag instrument of een contrabas. Door het deelnemen aan militaire kapellen kregen de Klezmer bands op een gegeven moment ook veel brass instrumenten, vooral de trompet en bugel waren erg populair.

Toen de Joden geconfronteerd werden met de onderdrukking van de 2e wereldoorlog zijn velen naar Amerika geëmigreerd omdat zij de problemen al aan voelde komen. De producenten in Amerika hoorden het nieuwe genre van muziek en die dachten dat mensen hier wel behoefte aan hadden. Doordat daar platen van kwamen, kwam heel Amerika in aanraking met dit nieuwe genre. Op deze manier beïnvloedde het ook de jazz. Maar jammer genoeg gaat alles voorbij en houdt de Klezmer rage op een gegeven moment op. Totdat er in de jaren 70 een revival van deze oude volksmuziek ontstaat. Ook worden de oude 78-toeren platen omgezet naar nieuwe albums, waardoor het genre wordt geïntroduceerd aan een heel nieuwe generatie. De muziek valt goed in de smaak en uiteindelijk ontstaan er 2 stromingen. De mensen die de sfeer van de muziek gebruiken en hun eigen draai eraan geven, en de mensen die het zo oorspronkelijk mogelijk proberen te spelen.

Hedendaagse Klezmer

Ook in Nederland wordt de Klezmer weer populair. Zo onstaat Di Gojim (niet-Joden) onder leiding van Jaap Mulder, een band van niet Joodse mensen zoals de naam al zegt die Klezmer spelen. Ze brengen hun eerste cd uit in 1990 en daarna nog een aantal.Nog een andere band in ons land is de Amsterdam Klezmer Band, deze muzikanten focussen zich vooral op de dansswing die in de Klezmer zit. Maar behalve op feesten spelen, hebben ze ook theatertours. Ze halen naast Klezmer ook nog inspiratie uit de balkan- en skamuziek. Ten slotte is er ook nog een Amerikaanse band genaamd Klezmokum, die de Klezmer vergelijkt met Jazz, onder leiding van Burton Greene. In 1992 verschijnt hun eerste cd, waarin hij van Klezmer jazz maakt en van jazz Klezmer. In 2000 gaat hij op onderzoek naar Klezmer muziek in Europa en vind daar een hoop repertoires. Hij vind dat dit voor iedereen beschikbaar moet zijn en besluit om op wereld tournee te gaan.