De ontwikkeling van Joodse muziek in de 20ste eeuw

Net toen de Joodse muziek zich verder begon te ontwikkelen kregen de Joden te maken met de 2e wereldoorlog. Een enorme hoeveelheid aan Joods cultureel erfgoed werd vernietigd. Een vreselijke gebeurtenis. Joodse muziek van 1900 tot het heden, wat gebeurde er vooral in deze tijd? De jazz kwam tot leven, de muziek werd steeds wilder. Vooral tijdens de oorlog is er veel veranderd in de Joodse muziek, wat natuurlijk ook niet zo raar is, want veel van het cultureel erfgoed werd vernietigd in deze tijd.

Holocaust

De Holocaust heeft veel invloed gehad op dit tijdperk. De Duitsers verboden alle moderne muziek, waaronder de jazz die volgens hun door de negers was bedacht. De Joodse muziek werd natuurlijk al helemaal niet geaccepteerd. Ze hadden een speciaal concentratiekamp opgericht genaamd Terezin, waar Joodse kunstenaars zogenaamd alle vrijheid hadden in het maken van kunst. Alleen bleek dit na de oorlog voor de gevangenen gewoon een wachtkamer te zijn om vervolgens te worden doorgestuurd naar Auschwitz. Muziek speelde in meerdere concentratiekampen een angstwekkende rol, er werden vaak vrolijke marsen gespeeld wanneer de uitgeputte Joden richting hun eigen dood moesten marcheren. Toch waren er plaatsen waar op zondag gevangenen de gelegenheid kregen om muziek te maken. In Auschwitz werd er in 1940 zelfs een orkest opgericht van Joden, die het beter voor elkaar hadden dan de anderen. Ze kregen betere voeding en betere plekken om te slapen, en ze hoefden minder zwaar werk te doen dan normaalgesproken gebruikelijk was. In de concentratiekampen betekende muzikaliteit dus soms overleven door in een orkest terecht te komen.

In de WO 2 werd alle Joodse muziek verboden. Alle Joodse musici werden onder het Duitse gezag ontslagen. Toch werd er in Nederland een Joods orkest opgericht, dat alleen voor Joodse mensen mocht spelen in het Joodse concertgebouw. Deze musici kregen de kans om zich aan te melden voor het Joods orkest. Door het doen van audities werden uiteindelijk 73 musici gekozen om mee te spelen. De mensen die meededen voelden zich door deze deelname weer een beetje veiliger in die gevaarlijke tijd, ook al bleek dit later slechts een illusie te zijn. Verreweg de meeste Joden in het orkest kwamen uit symfonie- en radio-orkesten, maar er waren ook een aantal die nog vers van het conservatorium kwamen.

De muziek was uitsluitend Joods, in de 8 maanden dat het orkest bestond heeft het maar liefst 25 concerten gegeven. Dit allemaal ontstond door repetities in veel te kleine ruimtes, waar ze genoegen mee moesten nemen want ze hadden immers geen keus. Na die 8 maanden begonnen de deportaties en konden ze niet meer optreden. Maar tijdens al die concerten was de zaal uitverkocht en op deze manier konden de Joodse Nederlanders toch nog van een beetje cultuur genieten.
Het orkest werd opgericht door het Departement van Volksverlichting en Kunsten (DVK) en het werd gesponsord door de Van Leer stichting die een kas had van 150.000 gulden, door een naar Amerika geëmigreerde Joodse man gestort voor projecten binnen de Joodse Cultuur.

Joodse cultuur geroofd

Tijdens de 2e wereldoorlog werden alle vormen van Joodse muziek verboden. Alle muziek met Joodse invloeden werden in beslag genomen. Hele muziekstromingen werden verboden. Grammofoonplaten en bladmuziek werd de Joden afgenomen. Toen Hitler aan de macht kwam werd er een speciale groep nazi’s aangesteld om zoveel mogelijk Joodse muziek in beslag te nemen. De Sonderstab Musik, zoals deze groep heette, namen niet alleen muziek in beslag, ze zorgden er ook voor dat Joodse muzikanten, componisten, en andere Joden in deze sector hun baan verloren. Er werd een Kultuurkamer opgericht, voor iedereen die actief was in de cultuursector. Als je niet lid was, maar wel in de cultuur werkte kreeg je een boete van ongeveer 2700(!) euro. Joden mochten niet lid worden. Ze moesten een ander beroep gaan beoefenen of werden afgevoerd. Toen de Duitsers in de gaten kregen dat vooral in parijs veel Joodse muzikanten die naar het buitenland gevlucht waren muziek achtergelaten hadden, werd er ook in parijs een speciaal team opgericht. De EER, Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg, nam muziekstukken, boeken, kunst, uitgevers, en andere Joodse cultuurcollecties in beslag. Dit zorgde ervoor dat niet alleen een groot deel van de Joodse muziek kwijtraakte, maar ook een groot economisch bezit werd gestolen door de Duitsers. Omdat de Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg zo goed ging werden er enorme loodsen ingericht waar belangrijke, en vooral waardevolle Joodse cultuur opgeslagen werd. Onder andere in de gebouwen op de kiezersgracht 264, en de prinsengracht 264 in Amsterdam. Ook probeerden ze ervoor te zorgen dat Joodse muziek werd afgeschilderd als iets minderwaardigs. In een boek dat Herbert Gerigk publiceerde, het Lexicon der Juden in der Musik, stond een lijst met belangrijke Joodse muzikanten en componisten. Het Duitse volk zou hiermee “gereinigd van Joodse elementen” zijn, aldus de heer Herbert Gerigk. Verrassend is het feit dat de nazi’s de Joodse muziek niet vernietigden.

“Dat het gehele economische en culturele bezit van de Joden in West-Europa werd afgevoerd en niet werd vernietigd, tenzij door oorlogshandelingen, wijst op de sinistere dubbelhartigheid van het nazisme.” (Willem de Vries, z.d., WO2-muziek.nl,)

Hiermee bedoelt hij te zeggen dat, hoewel de nazi’s de Joodse muziek afschilderden als verschrikkelijk en de Joden als talentloos, ze wel degelijk bewondering hadden voor de Joodse muziek. Toch denk ik dat er ook wel een economische reden was waarom ze de Joodse muziek niet vernietigd hebben. Bij de talloze plunderingen van bibliotheken, uitgevers en museums zaten enorm kostbare authentieke muziekstukken, die veel opgeleverd moesten hebben. Ik denk dat de Joodse onderdrukking voor een gedeelte gefinancierd werd met het verkopen van verschillende kunstvormen die ze zelf gemaakt hebben. Dat is best wel een triest verhaal.

Hitler luisterde Joodse muziek

Al helemaal opmerkelijk is dat Hitler naar Joodse muziek luisterde die hij zelf verboden had! In 2007 is er een collectie van Hitlers platen ontdekt waar onder andere muziekstukken en grammofoonplaten van de Joodse Bronislaw Huberman, Artur Schnabel en Bronislaw Huberman te zien waren. Dat terwijl Hitler altijd beweerd heeft dat Joden geen cultuur hadden. Krassen in deze platen toonden zelfs aan dat het om Hitlers meest gedraaide platen ging!

“Hij propageerde ‘raszuivere’ Arische muziek, vond Russen Untermenschen en ontkende dat er een Joodse cultuur bestond, maar privé luisterde Adolf Hitler naar muziek van Russische en zelfs Joodse componisten. (…)Naast voorspelbare favorieten als Wagner, Beethoven en Bruckner bleek Hitler te luisteren naar Russische componisten als Peter Tsjaikovski (die bovendien homo was), Aleksandr Boronin en Sergej Rachmaninoff. (…)Nog verrassender is dat hij opnamen bezat van de Pools-Joodse violist Bronislaw Huberman, die door de nazi’s tot ‘vijand van het Derde Rijk’ werd uitgeroepen, en van de Oostenrijks- Joodse pianist Arthur Schnabel, wiens moeder door de nazi’s werd gedood.”
(Auteur onbekend. Krant: Het belang van Limbug. Zelfde informatie in meerdere kranten verschenen waaronder NRC.Publicatiejaar 08/08/2007.

Helaas is er niet veel over gebleven van alles wat de Duitsers geplunderd hadden. Een gedeelte van de gestolen instrumenten zijn ondergebracht bij scholen, maar de rest is vernietigd door de bombardementen gedurende de oorlog. Ook veel waardevolle documenten, muziekstukken, en geschriften werden opgeborgen in loodsen die vervolgens gebombardeerd werden. Een klein gedeelte is nog bij bibliotheken terecht gekomen, en bewaard gebleven, maar van de rest is jammer genoeg weinig over gebleven.

Liederen van de NSB

In de tweede wereldoorlog was nog een andere vorm van muziek erg belangrijk. De Liederen van de NSB. De NSB gebruikten deze marsliederen om hun organisatie meer macht toe te eigenen. Het was militaire marsmuziek die als propaganda gebruikt werd. Als maar genoeg mensen dit zingen, en als de teksten en muziek maar genoeg kracht uitstralen, dan gaan de burgers er vanzelf in geloven moet de NSB gedacht hebben. Het werd ook gebruikt om te zorgen dat jongen leden van de NSB zich verwant voelden. Ze moesten het als een goede zaak gaan beschouwen. Als een organisatie die kracht uitstraalt. Ik kan me ook wel voorstellen dat zoiets indruk op je maakt. De liederen begonnen met het Nederlandse Wilhelmus, maar later werden het door de NSB gecomponeerde liederen met teksten die voor een groot gedeelte overeenkwamen met de strijdliederen van Nazi Duitsland. Ook werden er bijeenkomsten georganiseerd in de RAI in Amsterdam waar niet alleen politiek gedreven werd, maar waar ook op grote schaal gezongen werd. Uit heel Nederland kwamen NSB’ers bijeen om samen de liederen te zingen. Later werden er grammofoonplaten uitgebracht, en werden de liederen op straat gezongen. Allemaal ter bevordering van de propaganda van de NSB.

Blijf een mijn Vaderland!
Blijf één, blijf één, mijn Vaderland!
Blijf één en ongeschonden.
Geen Staatspartij, geen godsdiensttwist
Verscheure, door geweld of list,
Wat God heeft saamverbonden.
(Lied van NSB, J. van Helden en Nic. Beets)

Die fahne hoch!
Die Fahne hoch!
Die Reihen dicht geschlossen!
SA marschiert mit ruhig festem
Schritt. Kam'raden, die Rotfrond
und Reaktion erschossen, marschiern
im Geist in unseren Reihen mit.
(Lied van de Nazi Duitsland, Horst Wessel (1907-1930)

Beknopte samenvatting

In de 20ste maakt de Joodse muzikale cultuur en de joden zelf een dramatische ontwikkeling door die direct het gevolg is van de 2e wereldoorlog. De Nazi’s hebben veel belangrijke Joodse werken gestolen, die door bombardementen verloren zijn gegaan. Ondanks dit alles, en misschien wel mede door deze dramatische gebeurtenissen, is er weer sprake van veel aandacht voor joodse elementen in de cultuur en ook in de muziek.