Dracula, een erotische fascinatie

Bij het noemen van de naam ‘Dracula’ zien veel mensen een sinister, bedreigend figuur, geheel in het zwart gekleed met daaroverheen een lange, zwarte mantel met fluweelrode binnenkant, met een bleek emotieloos gezicht en twee lange hoektanden. Dit is het klassieke beeld waarmee men graaf Dracula associeert. Hoe valt deze wereldwijde fascinatie voor de koning der vampiers na ruim 100 jaar te verklaren? Het klassieke verhaal van de beroemde graaf Dracula dateert uit het jaar 1897, toen de Ierse auteur Abraham ‘Bram’ Stoker (1847-1912) met zijn roman Dracula (Stokers originele titel voor het boek was The Un-Dead) de gehele wereld kennis liet maken met de koning der ondoden uit de mysterieuze streek Transylvanië, Roemenië. Stoker schreef zijn roman in de latere Victoriaans Gotische romantiek, een tijd waarin het achtervolgen van een mooi jong meisje door een duistere, slechte vreemdeling (in veel gevallen een Italiaan) als gebruikelijk uitgangspunt in de romans gebruikt werd. Het personage van graaf Dracula heeft Stoker deels gebaseerd op het beruchte leven van Prins Vlad Tepes, ook wel bekend als ‘Vlad the Impaler’ (1431-1476). In tegenstelling tot de Dracula zoals wij die vooralsnog kennen was Vlad alles behalve een vampier. Hij was van adellijke afkomst en heeft de titel ‘Orde van de Draak’ geërfd, waar de naam ‘Dracula’ (Draco is Latijns voor draak) direct van afkomstig is. In zijn vele veldtochten tegen de Turken bleek Vlad zowel een ongekend militair genie als een gruwelijke sadist te zijn die, naar zeggen verantwoordelijk was voor de dood van meer dan 100.000 mensen. Zo liet hij bedelaars op gruwelijke wijze afslachten, dwong hij vrouwen hun pasgeboren baby’s op te eten en liet hij van zijn vijanden de hoofden afhakken om deze vervolgens op palen te spietsen. Ondanks deze gruweldaden is Stoker altijd een groot bewonderaar van Vlad geweest; Vlad had immers een zeer hoge intelligentie en kende geen kwetsbare menselijke emoties zoals angst en wroeging. Door deze legendarische persoon te combineren met het toentertijd populaire verschijnsel vampirisme is Stoker in staat gebleken een karakter te scheppen dat over de gehele wereld gevreesd zou worden. Het verhaal heeft in de loop der tijd dan ook internationale bekendheid gekregen en leeft nog steeds bij verschillende generaties over de gehele wereld.

Dracula

Stokers beroemde verhaal begint als Jonathan Harker, makelaar in onroerende goederen, afreist naar Transylvanië om zaken te gaan doen met de mysterieuze graaf Dracula, die voornemens is een landgoed in Engeland te kopen. Tot zijn ongeloof komt Harker tot de bizarre ontdekking dat de graaf een kwaadaardig monster is dat zich in Londen wil vestigen om daar zijn voortdurende behoefte aan menselijk bloed te bevredigen. Harker tracht dit te voorkomen en gaat samen met dokter Abraham van Helsing (Dracula’s voornaamste vijand) en enkele andere direct betrokkenen de confrontatie met de duivelse graaf aan om de levens van vele onschuldige vrouwen en tevens dat van zijn mooie verloofde te redden.

Bij het noemen van de naam ‘Dracula’ zien veel mensen een sinister, bedreigend figuur, geheel in het zwart gekleed met daaroverheen een lange, zwarte mantel met fluweelrode binnenkant, met een bleek emotieloos gezicht en twee lange hoektanden. Dit is het klassieke beeld waarmee men graaf Dracula associeert. Dracula is een fictief figuur, voortgekomen uit het brein van één enkele persoon, maar is wel steeds in staat gebleken om in ons onderbewustzijn een speciale plaats in te nemen om vervolgens tijdens onze meest kwetsbare momenten plotseling tevoorschijn te komen. Hoe valt deze wereldwijde fascinatie voor de koning der vampiers na ruim 100 jaar te verklaren?

Het geloof

Deze internationale fascinatie is ontstaan in onze algemene interesse voor het bovennatuurlijke. Het geloof in en daarmee ook de angst voor het bovennatuurlijke is een verschijnsel dat voorkomt sinds het ontstaan van de mens. Het primitieve verstand is geneigd een onverklaarbaar verschijnsel toe te rekenen aan het bovennatuurlijke, dat meteen ook een basis vormt voor het geloof. Het geloof in het bovennatuurlijke is in de loop der eeuwen dan ook in de grootste religies ter wereld opgenomen. ‘God’ en diverse onverklaarbare wonderen werden als positieve bovennatuurlijke verschijnselen gezien en ‘Satan’ en ‘het werk van de Duivel’ werden daarentegen weer als zeer negatief beschouwd. Hierdoor werd het voor alle gelovigen in de Bijbel, de Koran en andere wereldreligies eenvoudiger om het onverklaarbare te accepteren als zijnde een natuurlijk verschijnsel. De vernietigende werking van de pest (ook wel de Zwarte Dood genoemd) die door Europa een spoor van dood en verderf achterliet is hiervan een voorbeeld. Wegens gebrek aan kennis van de hedendaagse geneeskunde beschouwde men deze drastische uitdunning van de bevolking als een straf van God, of van de Duivel. De verzwakte staat van de slachtoffers voor hun dood werd daarom toegerekend aan het vampirisme. Interessant is dan ook dat in sommige Draculafilms de verschijning van de vampier direct samenvalt met de opkomst van de pest. Met de ontwikkeling van de wetenschap kwam men echter steeds vaker tot de conclusie dat bovennatuurlijke verschijnselen een eenvoudig, rationeel wetenschappelijke verklaring hadden, zodat deze verschijnselen tot op de dag van vandaag een zeer zeldzaam onderdeel van de maatschappij vormen. In de vele Draculaverfilmingen heeft het geloof (veelal in de vorm van symbolen) altijd een zeer cruciale rol gespeeld. Het is uiteindelijk altijd het goede dat de kwade macht overwint; een thema dat nadrukkelijk aanwezig is in de meeste horrorfilms, waarvan een van de meest bekende voorbeelden misschien wel THE EXORCIST (William Friedkin, 1973) is, waarin een jong meisje bezeten raakt door een duivelse macht welke uiteindelijk door het goede verdreven wordt.

Dracula in de cinema

Het originele verhaal van Bram Stoker is in de loop der jaren inmiddels ontelbare malen op de meest uiteenlopende wijzen verfilmd. De eerste, op de roman gebaseerde, Draculafilm is naar alle waarschijnlijkheid de Hongaarse film DRAKULA van regisseur Karoly Lajthay uit 1921, hetgeen een inmiddels verloren film is. Daarom wordt acteur Max Schreck vandaag de dag nog steeds gezien als de eerste vampier op het witte doek. Hij speelde Graf Orlok in de legendarische film NOSFERATU, EINE SYMPHONIE DES GRAUENS van regisseur Friedrich Wilhelm Murneau uit 1922. Met deze film heeft Murneau de wereld laten huiveren, door gebruik te maken van ‘revolutionaire’ technieken, zoals schaduwen, versnelde fotografie en negatieve beelden. Begin jaren ’30 scoorde de Hongaarse acteur Bela Lugosi in de rol van Dracula een aantal grote hits, die hem wereldwijde roem bezorgden. Lugosi wordt daarom door veel mensen nog steeds gezien als de echte Dracula, zoals die vorm van herkenning ook duidelijk aanwezig is in de reeks van 007-acteurs, zoals Sean Connery, Roger Moore en Pierce Brosnan. Het was tenslotte de Britse filmmaatschappij Hammer Horror die eind jaren ’50, na het enorme succes van de film THE CURSE OF FRANKENSTEIN (Terence Fisher, 1957), besloot door te gaan met het produceren van betrekkelijk goedkope (in die tijd zeer populaire) Gotische horrorfilms, zodat de meest bekende horrorklassiekers nu in kleur, geheel vernieuwd op het witte scherm verschenen.

Romantiek

Het te bereiken doel van een horrorfilm was het publiek zoveel mogelijk te beangstigen door ze een spannend avontuur door griezelland te bieden. Toch bevatten deze collectieve nachtmerries, naast zeer angstaanjagende scènes, ook vaak romantische en erotische elementen, die voor de nodige afwisseling in een horrorfilm zorgen. Filmmakers wisten dat een romantische en/of erotische wending in een horrorfilm noodzakelijk was om de gebruikelijke eentonigheid van de horrorfilm te doorbreken, zodat de aandacht van het publiek beter werd vastgehouden. Bovendien kon een film geen film zijn zonder enige vorm van romantische invloed. Daarom koos men na verloop van jaren steeds vaker voor een meer subtielere presentatie van graaf Dracula. De nadruk werd steeds vaker gelegd op de diepgaande ontroerdheid van de situatie van Dracula in de film; gekweld door een hopeloos en onbeantwoord verlangen om de liefde van zijn leven voor zich te winnen. De filmstudio’s moesten, met deze dimensie als uitgangspunt, echter voorzichtig zijn geen romantische film van de bedoelde horrorfilm te maken. Er moest daarom worden gezocht naar een evenwichtige dosis van horror en romantiek/erotiek om het uiteindelijke doel (namelijk het voortbrengen van een horrorfilm) te bereiken en te handhaven. Hammer Horror was de eerste maatschappij die zich bezig hield met de erotische elementen in het karakter van graaf Dracula, op een manier zoals Stoker zijn personage oorspronkelijk ook voor ogen had. De roman van Stoker onthult namelijk veel over de seksuele repressies en houdingen tegenover seks in het negentiende eeuwse Engeland. In 1958 werd daarom de eerste kleurenversie van de beroemde roman van Bram Stoker uitgebracht onder de titel HORROR OF DRACULA (omschreven als ‘the terrifying lover who died, yet lived’), waarin de rol van graaf Dracula subliem werd neergezet door de Britse acteur Christopher Lee, die mede door zijn aristocratische (Italiaanse) uiterlijk een van de meest populaire Dracula-acteurs aller tijden zou worden. Hij was het die de lange hoektanden en hypnotiserende rode ogen in de filmindustrie introduceerde. In de film, welke vandaag de dag nog steeds gezien wordt als een van de beste Draculafilms aller tijden, heeft Lee de enorme kracht en atletische vaardigheden van de graaf op een zeer indrukwekkende (toen nog nooit vertoonde) manier in beeld gebracht, hetgeen vrijwel meteen door het naar actie verlangende publiek werd geaccepteerd. Hiertegenover stond de zeer gewaagde, erotische aantrekkingskracht die Lee’s Dracula op zijn vele vrouwelijke slachtoffers had. De Dracula van Lee is, wat de mannelijke kijker graag wil zijn, maar niet kan worden; een erotisch zeer offensieve persoon, die door het gebruik van geweld zijn vrouwelijke slachtoffers voor zich wint, zonder daarbij direct door het slachtoffer te worden beoordeeld en/of veroordeeld. Deze vorm van identificatie wordt optimaal uitgebeeld in de film DRACULA HAS RISEN FROM THE GRAVE (Freddie Francis, 1967), waarin Dracula, in een bijna romantische liefdesscène, een vrouwelijk slachtoffer van haar bloed tracht te beroven. In deze scène maakt de camera zich eigen met zowel Dracula als met het vrouwelijk slachtoffer, hetgeen voor een dubbele identificatie zorgt.

Seksualiteit

De bedreiging van Dracula gaat voor een groot deel gepaard met de kracht van de menselijke seksualiteit; het verschijnsel ‘vampirisme’ is dubbelzinnig. We weten allemaal dat vampiers het bloed (en daarmee ook het leven) uit ons wegzuigen, maar we schijnen, als we eenmaal bevangen zijn door een vampier, ons niet uit zijn greep te kunnen bevrijden. Het gedrag van de vrouwelijke slachtoffers is dan ook een samenstelling van dubbelzinnigheden; de vrouwelijke doelwitten liggen vaak rusteloos in bed te wachten op de ‘bevrijdende’ beet van Dracula, alsof ze een vurige minnaar verwachten. Deze beet symboliseert de samensmelting van twee lichamen; de penetratie van de tanden van de vampier in de hals van zijn slachtoffer geeft duidelijk de parallel aan met de penetratie tijdens de seksuele gemeenschap, hetgeen het erotische element in de aanval van de vampier karakteriseert. Als de slachtoffers eenmaal de aandacht van de vampier hebben mogen ontvangen, raken ze, op een zelfde manier als bij hevige verliefdheid, in een volledige trance, hetgeen gezien zou kunnen worden als een vorm van totale ondergeschiktheid. De hypnotiserende blik van Dracula jaagt zijn vrouwelijke slachtoffers geen angst aan, maar brengt ze echter in een staat van totale seksuele opwinding. Na de beet veranderen vrouwen van voorheen rustige, onschuldige meisjes met een saaie, uitdrukkingloze blik in wilde, wellustig ‘herboren’ vrouwen met een verwachtingsvolle mimiek, hetgeen we zeer duidelijk terug kunnen zien in de film DRACULA: PRINCE OF DARKNESS (Terence Fisher, 1965). In veel gevallen verandert ook de seksuele geaardheid van de slachtoffers; voorheen heteroseksuele vrouwen gaan na de verandering van mens in vampier hun slachtoffers nu ook binnen het eigen geslacht selecteren. De vrouwelijke slachtoffers (veelal maagden) worden vernietigd door de aristocratische vampier. Dit geeft de parallel aan met het gebruikelijke Gotische thema; de mannelijke aristocraat die vrouwen van niet-aristocratische afkomst achtervolgt. De verandering van mens in vampier houdt in dat de duistere kant (die in vrijwel iedere persoon aanwezig is) het geweten en het gevoel voor moraliteit doet vervlakken en uiteindelijk de overhand neemt. Bepaalde kenmerken van een vampier zijn onbewust in het bezit van iedere persoon. Voorbeelden hiervan zijn snel en eenvoudig te herkennen uit onze huidige maatschappij; de grote bedrijven putten de levenskracht van hun werknemers uit om hier zelf zoveel mogelijk profijt van te ondervinden. En in sommige huwelijken domineert de ene partner over de andere hetgeen uiteindelijk zou kunnen leiden in een totale geestelijke uitputting.

Uiterlijk

Om de seksuele reacties van het publiek optimaal te motiveren gaat de vampier in de film veelal gepaard met een zeer aantrekkelijke uiterlijke verschijning, hetgeen in tegenstelling is tot andere bekende filmmonsters als de weerwolf en het monster van Frankenstein. De aantrekkelijkheid van de vampier is dan ook altijd een cruciaal onderdeel geweest voor het globale succes van de Draculafilm. Door Dracula een menselijk lichaam, conventionele kleding en hoffelijke beleefdheid te geven wordt zijn bedreiging op ons veel meer sinister dan wanneer we in een film worden geconfronteerd met een afschrikwekkend buitenaards wezen, waar het publiek zich onmogelijk mee kan identificeren. Het gevaar van Dracula ligt dan ook veel eerder in de verwarde en onzekere psychologische reacties van het publiek wanneer blijkt dat het monster (de vampier) een ‘normaal’ uiterlijk heeft, dan in het verschijnsel ‘vampirisme’ zelf. De Dracula van Lee was vriendelijk en goed gemanierd, maar kon van het ene op het andere moment zonder een voorafgaande waarschuwing in een moordzuchtig roofdier veranderen. De seksueel aantrekkelijke vampier zorgt voor een combinatie van uiteenlopende emoties die voor een optimaal belevingsgevoel kunnen zorgen. We vallen als een blok voor de uiterlijke verschijning en sterke verleidingskracht van de vampier, terwijl we in ons achterhoofd de ware (monsterlijke) aard van de vampier kennen. De angst voor het kwaad verdwijnt dan ook bij de directe confrontatie tussen vampier en slachtoffer en maakt plaats voor een samensmelting van horror en erotiek hetgeen ervoor zorgt ervoor dat de bedreiging van de vampier op een zeer intense en psychologische manier door het publiek beleefd wordt.

Fascinatie

De wereldwijde fascinatie voor vampiers en dan met name voor de vampier Dracula heeft tot de oprichting van diverse verenigingen en fanclubs geleid, waarvan de leden allemaal een bijzondere interesse voor de Prins der Duisternis hebben. Helaas is de obsessie voor vampirisme voor sommigen veel meer dan alleen een onschuldige hobby. Met grote regelmaat verschijnen in de verschillende media verontrustende berichten over brute moorden, gepleegd door mensen die er heilig van overtuigd zijn zelf een vampier te zijn. Een voorbeeld hiervan is de Amerikaanse moordenaar Richard Trenton Chase (alias ‘de vampier van Sacramento’) die tot levenslange gevangenisstraf werd veroordeeld voor de moord op zes mensen van wie hij het bloed dronk. Deze mensen zijn in hun hobby zover gegaan dat ze nu in een fantasiewereld leven met als gevolg dat de grenzen tussen fictie en realiteit ernstig vervagen en in sommige gevallen misschien wel helemaal verdwenen zijn. Desalniettemin blijft het verhaal van Dracula het publiek keer op keer steeds weer boeien. Nagenoeg iedereen zal het scenario van de doorsnee Draculafilm moeiteloos kunnen vertellen en niemand zal nu nog voor verrassingen komen te staan bij de première van een nieuwe Draculafilm. Toch wordt het klassieke verhaal steeds weer opnieuw verfilmd. De recent uitgebrachte films BRAM STOKER’S DRACULA (Francis Ford Coppola, 1992) en DRACULA 2000 (Wes Craven, 2000) zijn daar enkele voorbeelden van. Het is daarom zeer onwaarschijnlijk dat met deze films het hoofdstuk ‘Dracula’ in de filmgeschiedenis nu voor eens en voor altijd gesloten is. Zolang het publiek geïntrigeerd blijft door de vampier Dracula, zullen de verfilmingen blijven volgen. Acteur Bela Lugosi, de voorganger van Christopher Lee, had zijn eigen theorie waarmee hij de fascinatie voor Dracula verklaarde. ‘Hij zei: “It is women who love horror. They hoped that I was Dracula. They hoped that my love was the love of Dracula. It is the embrace of Death their subconscious is yearning for. Death, the final triumphant lover.’”