Jodelen - Van natuurjodel tot meditatie

We noemen het jodelen als we ons met een hamer op de duim slaan en oerkreten van pijn aan onze keel ontsnappen, maar het échte jodelen is een vorm van zingen, bekend uit de Alpen. Vooral Zwitserland en Oostenrijk zijn van oudsher bekend met dit stemgebruik, dat zich ontwikkelde tot zangtechniek. Het hoort bij de culturele bagage van die Alpenlanden. De jodelklank is ook doorgedrongen tot de popmuziek, musicals en wereldmuziek. Wie het wil leren kan er een workshop in volgen. Jodelen is een internationale manier van communiceren, want er komen geen woorden aan te pas. De klanken en vibraties hebben zelfs een meditatief effect.

De alpenschreeuw of veeroep

• Jodelen en jodelaar
• Wat is jodelen
• Jodelen als communicatiemiddel
• Natuurjodel
• Alpenlanden
• Jodelen en dieren
• Verspreiding over de wereld
• Jodelen als muziek
• Jodelen in Zwitserland en Oostenrijk
• Natuurjodelers en natuurjodellied
• Harmonie en meditatie

Jodelen en jodelaar

Jodelen is zingen, maar dan op een bijzondere manier. Iemand die jodelt is een jodelaar, die ook wel Jodler of jubelaar wordt genoemd.

Het begrip jodelen komt van het Duitse jodeln. De eerste twee letters ‘jo’ staan voor een gezongen lettergreep zonder woordbetekenis. Het gaat bij jodelen om de klank en niet om de betekenis van de letters. Jodelen kan omschreven worden als lang, luid, muzikaal geschreeuw van stijgende en dalende tonen en met overslaande kop- en borststem. De jodel is hard als een schreeuw en melodieus als een lied.

The Lonely Goatherd
Het geluid is onder meer bekend van het jodellied The Lonely Goatherd uit The Sound of Music. The Lonely Goatherd jodelt er na iedere versregel op los.

The Lonely Goatherd
High on a hill was a lonely goatherd.
Lay ee odl lay ee odl lay hee hoo!!!

Loud was the voice of the lonely goatherd.
Lay ee odl lay ee odl-oo!!!

Wat is jodelen

Jodelen is het luidste geluid dat een stem kan maken. Een jodelaar maakt galmende klanken achter elkaar. Wat hij zingt is niet te verstaan; het zijn geen woorden. De jodelaar gebruikt zijn stem op twee manieren, afwisselend als kopstem en borststem.

Kopstem

De kopstem kunnen we horen bij een sopraan. De kopstem is niet zo luid als een borststem, maar de zanger kan er wel hoger mee komen. De kopstem wordt ook wel falsetto genoemd.

Borststem

De meeste popliedjes worden met een borststem gezongen. De borststem wordt ook wel spreekstem genoemd en verwijst naar de plek waar de trillingen van het zingen gevoeld worden: in de borst.

Stembreuk

Tussen kopstem en borststem is de stembreuk. De zanger die tijdens het zingen overgaat van het gebruik van kopstem naar borststem schakelt tussen de stemmen. De overgang van de twee stemmen is te horen bij onervaren zangers (en die willen juist een gladde overgang) en bij getrainde jodelaars, die de overgang juist accentueren.

Jodelen als communicatiemiddel

Jodelen is een heel oud gebruik, dat is bedoeld om te communiceren in bergachtig gebied, van bergwei naar bergwei, van hut naar hut, van boerderij naar boerderij. Het geluid klinkt als een echo tussen de bergkammen. Het bestaat al zolang er mensen in de bergen wonen en wordt gezien als een van de oudste communicatievormen. Historici vermoeden dat er in de steentijd al gejodeld werd. De jodel heet ook wel almenschreeuw of veeroep.

Natuurjodel

De natuurjodel ontwikkelde zich in bergachtige en ontoegankelijke regio's. Het ging niet om de mooie klank, maar om het overbrengen van de boodschap.

Alpenlanden

In Europa is het bekend van de Alpenlanden, vooral Zwitserland en Oostenrijk zijn jodellanden, maar jodelen komt over de hele wereld voor. Het traditionele jodelen werd in China, Spanje, Zweden, Roemenië, Italië en Polen gehoord. De verschillende functies van het jodelen zijn afhankelijk van het werelddeel waar het wordt gedaan. Noem het de jodeltaal. Van origine is het dus geen zangtechniek maar een manier van communiceren, boodschappen overbrengen.

Berichten doorgeven

De geluiden die gemaakt worden door afwisseling van de kop- en borststem en daarin steeds weer een hoge i-klank, dragen in de bergen ver. Die i-klank is een indringende klank die grote afstanden kan overbruggen. Op die manier kunnen de herders elkaar van alp tot alp horen.

Jodelen en dieren

In de Alpen werd gejodeld door de mensen om elkaar iets te vertellen, maar het werd ook gebruikt voor de communicatie tussen mens en dier. Het vee leerde de jodel kennen en reageerde door met de kop te schudden zodra ze het hoorden. De bel om de nek zorgde daarna voor het geklingel dat bekend is van de Alpenlanden. Het geluid van de bel was voor de herders het teken dat het vee verweid of naar binnen gedreven moest worden.

Verspreiding over de wereld

Duitse immigranten namen de techniek van het jodelen in de 19e eeuw mee naar Amerika. In Pennsylvania woonde een groep immigranten die de techniek van het jodelen introduceerde bij de Amerikanen. Ze ontketenden een jodelrage. De nieuwe Amerikanen verspreidden zich over het land en namen hun gebruiken en zangtechniek mee. Schotse en Ierse immigranten integreerden het jodelen in hun muziek, net als de Scandinaviërs en Afrikaanse slaven. Muzikanten namen de klanken over en gingen zingen met jodels.

Jodelen als muziek

Met de opkomst van moderne communicatietechnieken is jodelen als boodschappenbezorger niet meer nodig. In de tegenwoordige tijd wordt jodelen dan ook als zangtechniek gezien. Bovendien ontstonden er in de 19e en 20e eeuw muziekgroepen die Alpenmuziek en jodelen integreerden in hun repertoire. Er is een cultuur met jodelliederen ontstaan waarin alleen wordt gejodeld en waarin wordt gejodeld én gezongen.

Jodelen in Zwitserland en Oostenrijk

In de Alpenlanden wordt de jodelcultuur levend gehouden door te blijven zingen en door workshops jodelen te organiseren. Er wordt volop gejodeld op feesten en festivals. De zangtechniek wordt geïntegreerd in de muziek met meerstemmige partijen, waarbij het lied wordt gezongen en het refrein gejodeld. De muziek kan omschreven worden als alpenmuziek. De Alpenliederen bezingen de natuur, de bergen en de geboortestreek van de jodelaars. Ook wordt de vrijheid en ontvankelijkheid bezongen.

Natuurjodelers en natuurjodellied

Het natuurjodellied klinkt als een solojodeler een langzame toonvolgorde begint te zingen en andere jodelers invallen, mee neuriën en er op variëren. Verschillende berggebieden ontwikkelden hun eigen manier en in Zwitserland ontwikkelde het tot jodelliederen die als sololied of meerstemming – zelfs tot vijfstemming - zonder woorden worden gezongen. Zo kent het Muotadal Jüüzli, dat twee tot drie stemmen laat horen. De Appenzeller in Zwitserland kent de Zäuerli of Ruggusserli, meerstemmige natuurjodelliederen, vaak ontstaan vanuit improvisatie.

Talerschwingen

Feesten in de Alpen gaan vaak gepaard met het volksspel Talerschwingen - een zilveren munt wordt in een diepe aardenwerken schaal rondgeslingerd, dat een mooi geluid geeft - of Schellenschütteln, schudden met kleine alpenbellen.

Alpenhoorn-fa

Natuurjodelliederen hebben een unieke elfde toon, natuurtoon, die bekendstaat als de alpenhoorn-fa. Het is deze natuurtoon die in vele oren klinkt als ‘anders’; je moet er even aan wennen. De elfde toon ligt tussen de C grote terts, f en fis in.

Schwyzerörgeli

Jodelkoren laten zich veelal begeleiden door een Schwyzerörgeli, een trekharmonica. In Oostenrijk is vooral Steiermark bekend om zijn jodelaars met begeleiding van de Steirische trekharmonica of Steier.

Harmonie en meditatie

Op festivals, tijdens feestdagen of spontaan gaan zangers in een kring staan, waarbij één zanger het thema aangeeft. Al dan niet begeleid met de klinkende munt in de schaal of a capella kan het meerstemming zingen zo krachtig worden dat er een vibrerende trilling ontstaat die in het lijf van zangers en omstanders te voelen is. Het kan zelfs een meditatief moment veroorzaken, door de ontspanning die de harmonie en vibratie brengt.

Lees verder

• Trekharmonica op Waddeneiland Ameland
• Trekharmonica - diatonische en wisseltonige trekzak
• Zingen van walvissen - het lied van baleinwalvissen