Het muziekschrift: muzieknoten en de notenbalk

Muziek kent een eigen schrift, een verzameling tekens en termen waarmee een melodie kan worden omgezet naar een vaste vorm. Dankzij het muziekschrift hebben muzikale meesterwerken zoals die van Mozart overgeleverd kunnen worden, zodat ze eeuwen na de tijd van de oorspronkelijke compositie nog net zo gespeeld worden als toen. Maar hoe “ontcijfer” je dat schrift?

Muzieknoten en de notenbalk

• De noten
• De notenbalk
• De G-sleutel
• De F-sleutel

De noten

De naamgeving van muzieknoten is gebaseerd op de majeur toonladder. Terwijl deze in de zangwereld ook wel wordt aangeduid met do-re-mi-fa-sol-la-si-do, is het voor muziekinstrumenten gebruikelijk de eerste zeven letters van het alfabet te gebruiken (dus A, B, C, D, E, F, G). De noot die volgt op G is weer A, enzovoort. We spreken dan ook wel van een octaaf (het Latijnse octo betekent acht), welke staat voor het bereik tussen twee gelijke letters (bijvoorbeeld C1 t/m C2).

De C-majeur toonladder kun je spelen door acht opeenvolgende witte toetsen op een piano te bespelen, beginnend bij de C. In feite sla je hiermee noten over: de zwarte toetsen. In totaal bestrijkt een octaaf dan ook 13 noten. De naamgeving van de zwarte toetsen kan op twee manieren: een halve toon hoger dan de vorige witte toets of een halve toon lager dan de volgende witte toets. Een verhoogde toon wordt aangegeven met het achtervoegsel –is (bijvoorbeeld “Fis”), terwijl voor een verlaagde toon het achtervoegsel –es wordt gebruikt (bijvoorbeeld “Bes”). Een “Des” staat dus in feite gelijk aan een “Cis”.

Wanneer we de C-majeur toonladder uitdrukken in termen van toonafstanden, dan ziet dat er als volgt uit:
_ 1 _ 1 _ 1/2 _ 1 _ 1 _ 1 _ 1/2 _ (waarbij de strepen voor de tonen staan en de tussenliggende getallen voor de toonafstand). Merk op dat er twee keer een halve toonafstand wordt afgelegd: dit is waar zich geen zwarte toets tussen twee opeenvolgende witte toetsen bevindt (ofwel tussen E-F en B-C). Hetzelfde schema is tevens van toepassing op de andere majeur toonladders. Zo wordt de G-majeur toonladder als volgt gespeeld: G-A-B-C-D-E-Fis-G (opnieuw bevindt zich een halve toonafstand tussen de derde en vierde noot, B-C, en tussen de zevende en achtste noot, Fis-G; doordat er een hele toonafstand moet zijn tussen de zesde en de zevende noot speel je een Fis in plaats van een F).

Naast de majeur toonladder bestaat ook nog de zogenoemde mineur toonladder. Deze heeft het volgende schema:
_ 1 _ 1/2 _ 1 _ 1 _ 1/2 _ 1 _ 1 _.

De notenbalk

De basis van het notenschrift is de notenbalk: deze bestaat in beginsel uit vijf evenwijdige horizontale lijnen. Iedere lijn en iedere ruimte tussen twee lijnen staat voor een noot. Samen met de noot boven de bovenste lijn en de noot onder de onderste lijn kunnen met deze vijf lijnen in totaal dus elf verschillende noten worden weergegeven. De meeste muziekstukken kennen echter een groter bereik; voor noten die buiten de vijf basislijnen liggen, wordt de balk dan ook uitgebreid met extra lijnen. Om het geheel leesbaar te houden, worden deze echter alleen als een kort streepje in het gebied van de betreffende noot weergegeven.
Het muziekschrift wordt gelezen als een soort tekst. De notenbalken vormen van boven naar beneden de regels, en per notenbalk worden van links naar rechts de noten afgelezen. Een regel heeft steeds betrekking op één partij. Als het bladmuziek voor één instrument betreft, is het een kwestie van alle regels een voor een afgaan. Voor pianostukken zijn de notenbalken steeds gepaard: voor de rechterhand gelden de oneven regels, terwijl de even regels van toepassing zijn op de linkerhand. In het geval van een strijkkwartet (vier strijkinstrumenten) is er steeds sprake van vier gepaarde regels, tenzij de partituur (bladmuziek) voor de verschillende instrumenten afzonderlijk is uitgeschreven. Gepaarde notenbalken zijn onderling verbonden: de maatstrepen zijn doorlopend.
Ook voor de notenbalk is de majeur toonladder het uitgangspunt: opeenvolgende stapjes in de notenbalk weerspiegelen in principe de noten A, B, C, D, E, F en G. Voor welke noot een specifieke lijn of tussenruimte staat, is afhankelijk van de gebruikte sleutel. Aan het begin van elke notenbalk staat aangegeven welke sleutel van toepassing is. De meest gebruikte muzieksleutels, de G-sleutel en de F-sleutel, worden hier nader toegelicht.

De G-sleutel

De G-sleutel (ook wel vioolsleutel) wordt weergegeven als een sierletter G. Het centrale uiteinde bevindt zich op de tweede lijn van onderen; deze hoogte staat dan ook gelijk aan de noot G. Hiermee zijn de noten die door de overige lijnen worden gerepresenteerd op logische wijze af te leiden. De G-steutel is van toepassing op instrumenten met een wat hoger toonbereik, zoals een viool, fluit of de rechterhand bij de piano.

De F-sleutel

Voor instrumenten met een lager toonbereik, zoals een cello of de linkerhand bij de piano, wordt de F-sleutel (of bassleutel) gebruikt. Deze wordt, zoals de naam al aangeeft, afgebeeld als een sierletter F. Het verdikte uiteinde bevindt zich op de vierde lijn van onderen, waardoor deze correspondeert met de noot F.

Lees verder

• Het muziekschrift: muziektekens, maten en muziektermen