Het muziekschrift: muziektekens, maten en muziektermen

In het eerste deel van deze reeks is een inleiding gegeven in de ontcijfering van het muziekschrift. Muzieknoten, de notenbalk en muzieksleutels zijn reeds behandeld. Hier zal worden vervolgd met een uiteenzetting van de muziektekens die zoal op een notenbalk kunnen worden weergegeven, alsmede van het begrip “maatsoort”. Bovendien zal een en ander worden uitgelegd over de dynamiek en het tempo waarmee een muziekstuk gespeeld kan worden.

Muziektekens, maten en muziektermen

• De tekens
• Maten
• Muziektermen

De tekens

Op een notenbalk wordt niet alleen de toonhoogte van een noot aangegeven; het is onder andere ook nodig om te weten hoe lang een noot gespeeld dient te worden. Dit en andere aspecten van de muziektekens die je kunt tegenkomen op een notenbalk, zullen hieronder worden toegelicht.

Noten en rusten
Noten worden weergegeven als “bolletjes” op en tussen de lijnen van de notenbalk. Het al dan niet zwart zijn van het bolletje, de aanwezigheid van een stokje eraan en de vorm hiervan, alsmede een eventuele extra punt achter de noot, bepalen de duur waarmee de betreffende noot gespeeld dient te worden. Momenten waarop een instrument niet speelt worden weergegeven als een rust. Ook hiervoor bestaan verschillende symbolen, die de lengte van de rust aangeven. Figuur 1 geeft een overzicht van deze tekens en de bijbehorende terminologie. Hoewel de stokjes van de noten in opwaartse richting zijn afgebeeld, komen ze ook in neerwaartse richting voor. De algemene regel is dat noten onder de derde lijn van de notenbalk opwaarts gericht zijn, en vanaf de derde lijn neerwaarts. Vaak wordt echter van deze regel afgeweken, bijvoorbeeld in het geval van gepaarde 1/8, 1/16 of 1/32 noten.

Kruis en mol

Zoals eerder aangegeven, gaat de notenbalk uit van een majeur toonladder. Afwijkingen hiervan in de vorm van verhoogde of verlaagde tonen worden aangeduid met een kruis (“hekje”) en een mol (“b”), respectievelijk. Deze tekens worden aan het begin van iedere notenbalk geplaatst op de toonhoogte waarvoor ze van toepassing zijn. Let wel: als er een kruis of mol staat aangegeven voor een bepaalde toon, dan geldt deze voor alle noten van deze toonhoogte (ook van een akkoord hoger of lager) die in de betreffende notenbalk voorkomen. Vormt de verhoogde of verlaagde toon een uitzondering op de regel, dan staat het teken vlak vóór deze noot aangegeven. Als een verhoging of verlaging ongedaan wordt gemaakt (bijvoorbeeld “Cis” wordt een C), dan is er een zogenaamd herstellingsteken vóór de betreffende noot geplaatst. Gewoonlijk is een dergelijk teken alleen van toepassing op de maat waar hij in staat.

Herhaling en einde
In veel muziekstukken komen delen voor die worden herhaald. Indien hier sprake van is, is dit herkenbaar aan een verdikte, dubbele maatstreep waar een dubbele punt voor staat. De maten voorafgaand aan dit teken dienen dan eenmaal te worden herhaald voordat de volgende maten worden gespeeld. Als de herhaling niet vanaf de eerste maat plaatsvindt, is het begin van het te herhalen stuk aangegeven met een verdikte dubbele maatstreep en een dubbele punt rechts daarvan. Ook het einde van een muziekstuk wordt aangeduid met een dergelijke verdikte maatstreep.

Maten

Ieder muziekstuk heeft een bepaalde maatsoort: de onderliggende, periodieke afwisseling van geaccentueerde en ongeaccentueerde noten. Welke maatsoort van toepassing is, wordt aan het begin van de eerste notenbalk aangegeven. Is er steeds sprake van een geaccentueerde tel gevolgd door drie ongeaccentueerde tellen (ofwel het accent valt om de vier ¼ noten), dan wordt de maatsoort genoteerd als 4/4. Een wals, die steeds drie tellen per maat kent, wordt genoteerd als 3/4.
De maatsoort wordt echter niet altijd bepaald door ¼ noten; ook 2/2 en 6/8 zijn bijvoorbeeld mogelijk. Er zijn zelfs muziekstukken waarbij de maatsoort varieert, zoals een afwisseling van 2/4 en 3/4 maten.

Als voorbeeld volgen in figuur 4 de eerste drie maten van een partituur van Joseph Haydn. Als je de duur van de noten telt, zul je merken dat de eerste maat maar één tel bestrijkt en daarmee niet voldoet aan de 3/4 maatsoort. Dit staat bekend als een opmaat: in tegenstelling tot de overige maten wordt deze niet beklemtoond.

Muziektermen

Op basis van bovenstaande tekens kun je de melodie van een muziekstuk afleiden uit een partituur. Maar bij muziek lezen komt nog meer kijken: veel muziekstukken zijn voorzien van aanduidingen die aangeven hoe je dient te spelen, zoals krachtig of zachtjes, langzaam of snel.

Dynamiek

De volgende muziektermen hebben betrekking op de dynamiek, ofwel het volume, waarmee gespeeld dient te worden.

• Pianissimo: zeer zacht
• Piano: zacht
• Mezzo piano: half zacht
• Mezzo forte: half krachtig
• Forte: krachtig
• Fortissimo: zeer krachtig

• Crescendo: geleidelijk krachtiger worden (<)
• Decrescendo: geleidelijk zachter worden (>)

Tempo

Een willekeurig partituur kan op heel verschillende manieren overkomen, afhankelijk van de snelheid waarmee het wordt gespeeld. Er wordt onderscheid gemaakt in onder meer de volgende gradaties van tempo:

• Lento, largo: slepend
• Adagio: langzaam
• Andante: wandeltempo
• Moderato: gematigd
• Allegro: levendig
• Presto: zeer snel

Er zijn nog afgeleide tussenstapjes, zoals andantino (iets sneller dan andante), lento moderato (gematigd langzaam), poco allegro (een beetje levendig) en molto allegro (zeer levendig).

Lees verder

• Van muziekschrift tot muziekspel