De Science Fiction film Zardoz

In 1974 draait voor het eerst de Engelse Science Fiction film Zardoz in de bioscopen. Hoofdrolspelers zijn de Schotse acteur Sean Connery en de Engelse actrice Charlotte Rampling. Sean Connery is op dat moment vooral bekend van zijn vertolking van James Bond, codenaam 007. De film is geregisseerd door John Boorman die tevens het boek en script heeft geschreven. Zardoz is opgenomen op verschillende locaties in Ierland. De meeste filmcritici waren eensgezind in hun afkeuring van de film. Te bombastisch. De filmkeuring achtte de film destijds geschikt voor achttien jaar en ouder.

John Boorman

John Boorman werd geboren in de Engelse plaats Epsom. Tussen 1956 en 1964 werkte hij bij de televisie. Eerst voor ITN, vanaf 1957 voor Southern TV (Southampton) en in 1962 stapte Boorman over naar de BBC. Zijn ambitie was tijdens deze jaren echter het maken van documentaires en speelfilms. In 1965 regisseerde hij zijn eerste grote speelfilm, de musical Catch Us If You Can. Daarna regisseerde Boorman andere speelfilms. Hierbij had hij de voorkeur films te maken in een steeds wisselend filmgenre. Zoals de gangsterfilm Point Blank (1967) met Lee Marvin en Angie Dickinson. De oorlogsfilm Hell in the Pacific uit 1968, maakte Boorman met opnieuw in de hoofdrol de Amerikaanse acteur Lee Marvin. In 1972 kwam de film Deliverance uit. Deze avonturenfilm speelt zich af in het zuiden van de Verenigde Staten. Hierin moeten vier stedelingen een gevecht op leven en dood voeren met een aantal plaatselijke bewoners. In 1974 draait Zardoz voor het eerst in de bioscopen.

De god Zardoz

Het verhaal speelt zich af op de aarde in het jaar 2293. Sinds de ineenstorting van de geïndustrialiseerde maatschappij, wat in 1990 plaats vond, bestaat de wereld uit twee gebieden. Deze twee werelden zijn de Outlands en de Vortex. In de Outlands leven de exterminatoren en de brutals. De exterminatoren aanbidden hun god Zardoz, een gigantisch stenen hoofd dat door de lucht vliegt. De exterminatoren zijn door hun god uitverkoren om de brutals uit te roeien. De brutals worden door Zardoz omschreven als de plaag van de wereld. Hij voorziet de exterminatoren dan ook van 19de eeuwse geweren om de Brutals te doden. Als de exterminatoren sterven mogen ze verder leven bij hun god in de Vortex. Deze Vortex is een door een krachtveld beveiligd afgesloten gebied voor iedereen die sterfelijk is.

Een van de exterminatoren, namelijk Zed (gespeeld door Sean Connery), leert echter lezen. Nadat hij dit machtig is krijgt hij per toeval het boek The Wonderful Wizard of Oz van de Amerikaanse schrijver Frank Baum in handen. Hierdoor komt Zed er achter dat de god van de exterminatoren helemaal geen god is. In het kinderboek van Baum is de tovenaar van het Oosten niemand anders dan een oude man die zijn onderdanen voor de gek houdt met een groot masker en een luide stem. De naam Zardoz komt ook van de samentrekking uit Wizard of Oz. Zed vertelt zijn vrienden dat Zardoz een valse god is en dat zij voor de gek zijn gehouden.

Als Zardoz weer verschijnt aan de exterminatoren klimt Zed in het stenen hoofd. Het hoofd van Zardoz vertrekt na enige tijd en vliegt weg richting de Vortex. Hier landt Zed uiteindelijk en komt tijdens zijn onderzoek van het gebied een driehonderd jaar oude commune tegen. De commune bestaat uit onsterfelijken. Het zijn jonge mensen die in de twintigste eeuw geleerden en rijken waren. Zij hebben zich sinds de val van de mensheid afgezonderd van de sterfelijken. Door middel van ruimtevaarttechnologie en spirituele ontwikkeling o.a. door groepsmeditatie zijn de bewoners van de Vortex onsterfelijk geworden. Toch blijkt deze wereld geen utopische wereld te zijn. Zij die zich tegen de huidige situatie verzetten worden gestraft met veroudering. Deze groep wordt aangeduid met de renegades. Door de continue genetische manipulatie is echter het een en ander mis gegaan en is een derde groep in de Vortex ontstaan, namelijk de apathischen.

Onder een groot aantal van de Vortexbewoners blijkt er een sterke doodswens te bestaan. De centrale computer, het tabernakel, staat dit echter niet toe. Zed infiltreert in het tabernakel en gaat hiermee het gevecht aan. Uiteindelijk crasht de computer en wordt de onsterfelijkheid opgeheven. Ook de beschermde muur om de Vortex verdwijnt. Hierdoor krijgen de exterminatoren de kans om de Vortex binnen te dringen en doden daarbij bijna alle mensen. Slechts een klein groepje ontvlucht de Vortex op paarden en zoekt elders hun heil om opnieuw een gemeenschap te stichten.

Filmkritieken

Op 7 februari 1974 schreef de Amerikaanse filmcriticus A.H. Weiler in The New York Times als reactie op de première van de filmvertoning in het Trans-Lux East Theater in New York, dat Zardoz meer verwarrend is dan spannend of onderhoudend. In Nederland verscheen een filmkritiek voor de Film Informatie Dienst van de hand van J. Fortuin. Destijds ook de filmcriticus van het tijdschrift De tijd. Zijn conclusie luidde: Overtrokken en verward, maar technisch knap en vol fantasie. Zijn grootste kritiek op de film is dat het te vol zit met filmische en literaire verwijzingen en dat door deze uitbundige verscheidenheid de boodschap van John Boorman niet overkomt op het publiek.

Cultuurpessimisme

Zardoz is een science-fiction film met een pessimistische kijk op de toekomst van de mensheid. Het basisidee van totaal verval van de mensheid bouwt voort op de ideeën die geponeerd zijn in Grenzen aan de groei. Dit rapport van de Club van Rome uit 1972 waarschuwt voor overbevolking, milieuvervuiling en totale uitputting van grondstoffen. Ook andere science-fictionfilms uit deze tijd behandelen de teloorgang van de mensheid. In Planet of the Apes uit 1967 zijn het niet de mensen die meesters van de aarde zijn, maar hebben de apen de suprematie. In Soylent Green, een film uit 1973, dient de mens in een overbevolkte wereld als voedselbron voor de hongerige medemensen. In Logan's run uit 1976 worden mensen niet ouder dan dertig jaar. Want bij het bereiken van deze leeftijd worden ze door de centrale computer, die de maatschappij bestuurd, in het kader van regeneratie gedood. Zardoz is een overduidelijke exponent van het cultuurpessimisme van de jaren zeventig van de twintigste eeuw.

The Great Train Robbery

In Zardoz maakt regisseur John Boorman gebruik van een aantal verwijzingen naar de filmgeschiedenis. Een ervan is The Great Train Robbery. In de eerste minuten van de film zien we hoe Zardoz zijn exterminatoren voorziet van wapens. Zed pakt een pistool op, draait zich om en kijkt de filmtoeschouwer recht aan. Dan richt hij zijn pistool op de kijker en schiet, waarna het scherm zwart wordt. Dit heeft Boorman van de film The Great Train Robbery uit 1903 van de Amerikaanse regiseur Edwin S. Porter.

DVD

Zardoz is op dvd uitgebracht. Deze 102 minuten durende film is te volgen in het Engels, Duits of Spaans. Verder heeft de dvd een audio-commentaar van regisseur John Boorman en de originele bioscooptrailer.