Muziek arrangeren, bewerken, transcriberen of orkestreren

Wat houdt het arrangeren van muziek in en wat is de relatie met termen als het bewerken, transcriberen en orkestreren van muziek? Deze termen worden gebruikt voor het aanpassen of bewerken van muziek voor andere muziekinstrumenten dan waarvoor deze muziek oorspronkelijk was gecomponeerd. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen deze muziektermen?

Wat is het arrangeren van een muziekstuk?

Het arrangeren van een muziekstuk is het geschikt maken van een muziek voor een andere instrumentale bezetting dan waarvoor het stuk oorspronkelijk was gecomponeerd. De term arrangeren wordt in verschillende betekenissen gebruikt.

Bewerkingen in de klassieke muziek

In de klassieke muziek wordt het resultaat van een bewerking doorgaans transcriptie genoemd als bij de omzetting van muziek naar andere muziekinstrumenten de oorspronkelijke compositie zoveel mogelijk wordt gevolgd. In dat verband worden ook vaak termen als orkestratie (of instrumentatie gebruikt): het geschikt maken van muziek voor bepaalde muziekinstrumenten.

Wanneer een oorspronkelijke melodie of muziekstuk wordt bewerkt tot een groter en in feite geheel eigen werk, spreekt men in de klassieke muziek doorgaans van een ‘bewerking’.

Arrangeren in populaire en folkmuziek

In de populaire en folkmuziek wordt het resultaat van een bewerking doorgaans een arrangement genoemd. Deze bewerkingen kunnen uiteenlopende vormen aannemen. Zo kan bijvoorbeeld de bewerker van oorspronkelijk klassiek muziekstuk dit in een bewerking big band sterk laten swingen. Of hij zet er voor een popensemble er een opzwepende slagwerkpartij onder.

Tom Parker is bekend door zijn gepopulariseerde bewerkingen van werken van beroemde klassieke componisten. Zo schreef hij in de jaren ‘80 en ’90 de muziek voor zijn albums The Young Beethoven, The Young Amadeus, The Young Verdi, the Young Schubert en The Young Verdi.

Bijzonder is nog dat een aantal van de arrangementen van Tom Parker zelf ook weer de basis hebben gevormd voor arrangementen van anderen. Denk bijvoorbeeld aan The Young Amadeus (Stay with me till the morning), dat gebaseerd is op het Adagio uit het Klarinetconcert in A-groot van Wolfgang Amadeus Mozart. Dit arrangement van Tom Parker is door Jan de Haan bewerkt voor fanfareorkest, harmonieorkest en brassband.

Transcriberen

Bij het transcriberen veroorlooft de bewerker van de muziek zich minder vrijheden dan bij arrangeren in het algemeen: hij past de oorspronkelijke muziekcompositie zodanig aan dat deze goed klinkt op het instrument of de instrumenten waarvoor de transcriptie is bedoeld. Denk bijvoorbeeld aan de symfonieën van Beethoven die door Franz Liszt uit bewondering voor piano zijn gezet. Transcripties voor piano van een oorspronkelijk orkestwerk noemt men vaak een klavieruittreksel. In zo'n uittreksel zijn de verschillende partijen van een partituur als het ware gecomprimeerd en vereenvoudigd tot een notenschrift dat geschikt is voor een pianist.

Transcriberen omvat bijvoorbeeld het transponeren naar een andere toonsoort of het toevoegen van typische technieken die kenmerkend zijn voor een bepaald instrument. Zo is harpmuziek zonder glissandi nauwelijks denkbaar. Het ligt dus voor de hand dat een bewerking voor de harp het toevoegen van glissandi met zich meebrengt. Ook andere muziekinstrumenten hebben hun typische kenmerken en een goed arrangeur buit die ten volle uit in zijn transcripties.

Transcriberen wordt ook wel in een andere betekenis dan arrangeren gebruikt. Dan gaat het om het noot voor noot op schrift zetten van beluisterde muziek.

Orkestreren

Ook de term ‘orkestreren’ heeft meerdere betekenissen. Orkestreren wordt soms gezien als een activiteit op zich en soms als een onderdeel van het arrangeren.

In wezen houdt het orkestreren de kunst in van het toewijzen van muziekinstrumenten of zangstemmen aan een muziekstuk. Het gaat dan bijvoorbeeld om de vraag welk passages van de muziek het beste door een bepaald instrument of groep instrumenten kan worden gespeeld.

Bij de keuze van de verdeling van de muziek over de verschillende muziekinstrumenten houdt de orkestrator rekening met bijvoorbeeld welke hoogste of laagste noot nog comfortabel op een bepaald instrument kan worden gespeeld, andere specifieke eigenschappen van een bepaald instrument (al dan niet lange noten kunnen spelen, bijvoorbeeld), de gewenste klankkleur en aard van de samenklank van een selectie instrumenten, en het gewenste volume. Orkestreren is in een aantal feitelijk een speciale vorm van arrangeren.

Overigens, de term orkestreren wordt niet alleen gebruikt als het stuk door een symfonieorkest wordt gespeeld, maar soms ook als het gaat om een zetting voor bijvoorbeeld een klein muziekensemble of een big band. Een synoniem hiervoor is instrumenteren.

Technieken bij het arrangeren

Bij het bewerken van een melodie of compleet muziekstuk voor een bepaald instrument of groep instrumenten heeft een arrangeur verschillende mogelijkheden.

Soms neemt hij bij de toonzetting de melodielijn en het akkoordenschema (vrijwel) ongewijzigd over, in andere gevallen laat hij zich bij de invulling van de verschillende partijen meer vrij inspireren door een bepaald muziekstuk.

Zo kan hij het muzikale thema of bepaalde muzikale frasen een aantal keren in verschillende liggingen en varianten laten terugkomen. Ook kan hij een voor- , tussen- en/of een naspel toevoegen.

Een arrangeur kan verder bijvoorbeeld ‘spelen’ met de toonsoort, de tempi, de dynamiek en de maatsoorten.