De kwintencirkel en toonsoorten

Als je vaak bezig bent met muziek, is waarschijnlijk al naar voren gekomen dat er toonladders bestaan met vaste voortekens: kruizen of mollen. Dit wordt ook wel een toonsoort genoemd. Hoewel dit op het eerste gezicht een lastig en ingewikkeld onderdeel binnen de muziekleer lijkt, zit er wel degelijk logica in dit systeem. Om hier in één oogopslag overzicht over te krijgen, is de kwintencirkel uitgevonden. In het vinden van de toonladders met vaste voortekens zit een vaste regelmaat: om kruizen te vinden ga je simpelweg een reine kwint omhoog. Uitgaande van de toonladder van C-majeur, kunnen we dus stellen dat de toonladder van G één kruis heeft, die van D twee enzovoort. Ook voor de toonladders met mollen geldt een soortgelijk systeem, alleen andersom: hierbij ga je steeds een reine kwint omlaag.

De kwintencirkel – het moge inmiddels duidelijk zijn waar deze term zich aan ontleent- is een uitstekend hulpmiddel om op eenvoudige wijze overzicht te krijgen over de volgorde van de majeurladders en hun bijbehorende vaste voortekens.
De kwintenstapeling die hierboven is toegelicht kunnen we schematisch verwerken in een cirkel: hoe dat eruitziet, zie je hiernaast.

C-majeur heeft geen vaste voortekens; daarom staat deze toonladder bovenaan. Wanneer men de cirkel vanaf deze toonladder met de klok mee leest komt men de kruizen tegen, wanneer tegen de klok in wordt gelezen, komt men de mollen tegen.

Het is wellicht opvallend dat onderin de kwintencirkel, bij de zesde kwintstapeling, de mollen en kruisen elkaar als het ware tegenkomen; we zien de toonladder van Ges met zes mollen, en de toonladder van Fis met zes kruisen. Hoewel deze toonladders er totaal anders uitzien op papier, klinken zij hetzelfde: er is dus sprake van enharmonische gelijkheid tussen deze ladders. Dit is ook meteen de reden waarom je vrijwel nooit stukken tegenkomt met meer dan zes kruisen of mollen; er is namelijk altijd een manier om deze stukken te noteren in een enharmonisch gelijke toonsoort, waardoor er minder voortekens gebruikt hoeven worden.

Mineurladders

Hoewel we nu constant bezig zijn geweest met majeurladders, is het ook mogelijk om mineurladders onder te brengen in de kwintencirkel. Er bestaan twee toonsoorten zonder kruisen en mollen: dit zijn respectievelijk C-majeur en A-mineur. Deze toonsoorten worden “paralleltoonsoorten” genoemd omdat ze uit dezelfde noten bestaan. Toch klinken ze anders, doordat de volgorde van de toonsafstanden anders is.

Om de mineurparallel te vinden van een majeur toonsoort, kijk je naar de zesde toon van de laatstgenoemde toonsoort. A is de zesde toon van de toonsoort C, dus A-mineur is de parallel van deze toonsoort. Hieronder vind je een voorbeeld van dezelfde kwintencirkel, maar dan met de mineurtoonladders erin verwerkt.

Om de kwintencirkel te kunnen onthouden, bestaan er verschillende ezelsbruggetjes. Voor de majeurladders met kruizen kan dit bijvoorbeeld zijn:
Geef De Aap Een Bord Fis

En mijn persoonlijke favoriet bij de majeurladders met mollen is
Finnen Beschouwen Estlanders Als Deskundige Geschiedschrijvers

Wanneer je deze majeurladders, al dan niet aan de hand van deze ezelsbruggetjes, moeiteloos kan opnoemen en vanuit hier de paralleltoonsoorten kan achterhalen, beheers je een van de allerbelangrijkste onderdelen binnen de algemene muziekleer.