Negende Symfonie (Uit de Nieuwe Wereld) van Dvorak

Antonín Leopold Dvořák (1841-1904) componeerde veel werken. Tot de belangrijke muziekstukken van deze Tsjechische componist behoort zijn Symfonie nr. 9 (From the New World). Hij componeerde deze negende symfonie in e-klein, opus 95, tijdens zijn driejarig verblijf in de Verenigde Staten. Dit werk bleek een onmiddellijk groot succes bij het grote publiek, veroorzaakte een controverse tussen de muziekcritici in de Verenigde Staten, maar vond ook al snel internationaal weerklang. En ook nu nog spreekt dit muziekstuk talloze mensen aan. Bijna iedereen kent de melodie van het Largo uit die symfonie, omdat dit deel vaak instrumentaal wordt uitgevoerd of gezongen tijdens uitvaarten en andere plechtige gelegenheden. Wat was het doel van het verblijf van Dvořák in Amerika? Wat bewoog de componist tijdens het schrijven van deze symfonie? Hoe werd het werk in het begin door de muziekcritici ontvangen? Welke invloeden zijn in dit werk terug te vinden?

Verblijf in de Verenigde Staten van 1892 tot 1895

In de beleving van Jeanette Thurber, een van de oprichters van de National Conservatory of Music in de stad New York, bestond er in de Verenigde Staten een dringende behoefte aan Amerikaanse, nationale muziek. De Amerikaanse componisten uit die tijd schreven nog altijd ‘Europese’ stukken. Aankomende componisten pleegden naar Duitsland te gaan om daar muziek te studeren. Haar droom was dat Amerikaanse componisten voortaan in de Verenigde Staten bleven om daar aan een goede opleiding te studeren. Ze hoopte dat dit zou leiden tot een oorspronkelijke nationale, echt Amerikaanse muziek.

Dvořáks werken waren gebaseerd op de klassieke compositieleer en tegelijkertijd sterk geïnspireerd door de volksmuziek uit zijn geboortegrond Bohemen. Daarom hoopte Thurber dat deze Tsjechische componist met belangstelling voor ‘native American’-muziek (dus de muziek van de indianen) en voor Afro-Amerikaanse muziek (in die tijd ‘negermuziek’ genoemd) in de Verenigde Staten een basis kon leggen voor de ontwikkeling van nationale Amerikaanse muziek. Met het aanbod van een salaris dat, afhankelijk van de geraadpleegde bronnen 20 tot 25 keer zo hoog was als wat Dvořák in zijn geboorteland verdiende, wist ze hem over te halen naar Amerika te komen.

Bij zijn aankomst in de Verenigde Staten stelde Dvořák: ‘Ik ben ervan overtuigd dat de toekomstige muziek van dit land moet worden gegrond om wat men ‘negermelodieën’ noemt. Deze melodieën kunnen de grondslag vormen voor een serieuze en oorspronkelijke compositieschool van de Verenigde Staten. Deze fraaie en uiteenlopende thema’s zijn het product van de grond. Dit zijn de volksliederen van Amerika en jullie componisten moeten daar acht op slaan.’

Al snel naar zijn aankomst in de Verenigde Staten raakte Dvořák tegen zijn zin verwikkeld in vaak bittere discussies over rassen en nationale identiteit. Zijn muziek, hoe zeer ook door de critici van New York toegejuicht, werd niet overal begrepen. En hij had hevige heimwee naar zijn geboorteland. Toen er ook nog gedoe over zijn salaris was, besloot hij terug naar huis te keren.

Toch was zijn driejarige verblijf in Amerika zeer vruchtbaar voor zijn compositorische activiteiten. . Naast de hier besproken Negende symfonie, componeerde hij onder meer het Strijkkwartet in F-groot (bijgenaamd ‘The American’) , het strijkkwintet in e-mineur en de Sonatine voor viool en piano.

Première van de Symfonie nr. 9 in e-klein in New York en druk van het werk in Duitsland

Op 16 december 1893 ging de negende symfonie in première in de stad New York. Deze eerste uitvoering vond plaats in Carnegie Hall. Het New York Philharmonic orkest, dat de opdracht tot het componeren van dit werk had verstrekt, speelde het stuk onder leiding van de befaamde dirigent Anton Seidl. Het publiek was zeer enthousiast.

In die tijd ademden steden New York en Boston elk een geheel eigen atmosfeer op muziekgebied. Aan de ene kant stond het democratische New York, een typische stad van emigranten, waarin het bijvoorbeeld mogelijk was dat Jeanette Thurber zwarte studenten aan het conservatorium toeliet. De critici uit New York waren diep onder de indruk van de Negende symfonie. In een van de enthousiaste recensies van de muziekcritici die de volgende dag in de kranten verschenen stond de intrigerende zin: ‘It is an idealized slave song made to fit the impressive quiet of night on the prairie.’ Vrij vertaald: Het is een geïdealiseerd slavenlied dat past bij de indrukwekkende stilte van de nacht op de prairie’.

Maar de critici uit Boston hadden grote moeite met deze symfonie. Het behoudende Boston was het bolwerk waar de oude sociale en intellectuele elite het nog voor het zeggen had en waarin raciale vooroordelen maakten dat werd neergekeken op de door volksmuziek geïnspireerde composities, overigens niet alleen volksmuziek van de indianen en negers, maar ook de volksmuziek uit het oude Europa.

Na de première stuurde Dvořák de partituur naar Europa om deze symfonie te laten drukken. Tot zijn grote vreugde was zijn goede vriend Johannes Brahms bereid om het werk in opdracht van de gerenommeerde Duitse muziekuitgever Simrock te corrigeren, alvorens de symfonie zou worden gedrukt. ‘Ik kan bijna niet geloven dat er waar ook ter wereld een musicus van zijn formaat zoiets zou willen doen.’ , zo schreef Dvořák,

De gepubliceerde bladmuziek wijkt in enkele opzichten af van het handschrift van Dvořák. Tegenwoordig wordt vrijwel altijd de gedrukte versie ten gehore gebracht.

Is het nu Symfonie nr. 9 of toch eigenlijk Symfonie nr. 5?

De opusnummering van de werken van Dvořák is een merkwaardige zaak. In de oudere literatuur over dit werk en in oude muziekopnames wordt deze symfonie als nr. 5 aangeduid. Tegenwoordig spreken we doorgaans van de Symfonie nr. 9 in e-klein, omdat dit de meest logische nummering is. Meestal voegen we voor de herkenbaarheid daaraan toe ‘From the New World’ of ‘Uit de Nieuwe Wereld’. Zie voor het verhaal achter de nummering het artikel Componisten: Antonín Leopold Dvořák .

Instrumentatie en opbouw van de Negende Symfonie

De symfonie kent de volgende bezetting: een sectie strijkers, twee dwarsfluiten (waarvan een ook piccolo), twee hobo's (waarvan een ook althobo), twee klarinetten, twee fagotten, vier hoorns, twee trompetten, drie trombones, een tuba, twee pauken en verder een triangel en bekkens.

Het werk duurt in totaal ongeveer veertig minuten en bestaat uit vier delen:

• Adagio - Allegro molto
• Largo
• Scherzo: Molto vivace
• Allegro con fuoco

Eerste deel: Adagio – Allegro molto

In het gepuncteerde ritme met syncopen van het hoofdthema is enige Amerikaanse invloed hoorbaar.

Het tweede thema is volgens sommigen geïnspireerd door de indiaanse muziek van Amerika. Dit vanwege het modale karakter. Anderen herkennen er het ritme van de polka of van boerendansen van Midden-Europa.

Sommigen menen zelfs in deze toenemende dynamiek van het hoofdthema het kloppende hart van New York als wereldstad aan de rivier de Hudson te horen.

Tweede deel: Largo

Op 15 december 1893, een dag vóór de wereldpremière, vertelde Dvořák in de New York Herald dat hij dit tweede deel beschouwde als een schets of studie voor een later werk, voor een cantate of een opera (…) die hij zou baseren op het lyrische gedicht van Longfellow over het (fictieve personage) van Hiawatha. Dit werk is er nooit van gekomen.

De componist noemde dit tweede deel 'legende'. Deze aangrijpende treurzang heeft betrekking op het lijkdicht van Hiawatha nadat zijn trouwe metgezellin Minnehaha was overleden.

De althobo speelt een melancholische hoofdmelodie, volgens sommigen in navolging van het gezang van het Verre Westen.

Derde deel: Scherzo, Molto vivace

In hetzelfde krantenartikel meldde Dvořák ook dat het scherzo uit het derde deel was geïnspireerd door de episode tijdens het feest in Hiawatha waarop de indianen dansen. Maar met evenveel recht zou men volgens sommige critici in plaats van de bruiloftsdans in de melodie Boheemse volksmuziek kunnen herkennen. Sommigen horen er ook een typisch Tsjechische wals in. Verder lijkt er een korte Indiaanse vreugdedans in te klinken.

Vierde deel: Allegro con fuoco

In dit deel komen de motieven uit de eerste drie delen nog eens terug. In dit vierde deel zou volgens sommige rmuziekrecensenten Dvořáks sterke terugverlangen naar zijn vaderland worden verklankt. Aan het eind sterft de muziek langzaam weg.

Dubbelzinnigheid van de titel ‘From the New World

Wat betekent de bijnaam die Dvořák gaf aan zijn negende symfonie? Wat wilde hij tot uitdrukking brengen met ‘From the New World?’ Of anders gezegd, hoe ‘Amerikaans’ had Dvořák zijn negende symfonie bedoeld? Europese en Amerikaanse critici lijken het onderling niet eens te kunnen worden over wat er nu typisch ‘Amerikaans’ in de zin van Amerikaanse volksmuziek van indianen en zwarten en wat er typisch ‘Europees’ en dan vooral ook de door Dvořák zo geliefde Slavische volksmuziek in is verwerkt.

Vaststaat dat Dvořák serieuze belangstelling had voor de muziek van de indianen en van de zwarten. Maar nog altijd niet duidelijk is in hoeverre hun muziek hem bij het componeren van zijn negende symfonie hebben geïnspireerd.

Kasper Janssen denkt dat als Dvořák een echte Amerikaanse symfonie had willen schrijven, hij die niet als bijnaam ’From the New World’, maar 'In the New World' had genoemd. Vooral in het Largo herkent hij een zuiver Slavische sfeer.

Volgens sommigen gaf Antonín Dvořák aan zijn Negende Symfonie de bijnaam 'From the New World’ eenvoudigweg omdat die symfonie geïnspireerd werd door zijn verblijf in de Verenigde Staten.

'Native American'-muziek en de Negende Symfonie

De muziekcritici konden en kunnen het niet eens worden over de verschillende invloeden die ze in het stuk menen te horen. En dat terwijl Dvořák toch zelf een tipje van de sluier oplichtte in het eerder genoemde artikel inde New York Herald van 15 december 1893. Daarin meldde hij dat hij geen indiaanse melodieën heeft gebruikt. Hij zou slechts oorspronkelijke thema’s hebben gecomponeerd waarin de karakteristieken van de indiaanse muziek waren verwerkt. Deze thema’s heeft hij vervolgens uitgewerkt met gebruik van moderne ritmes, contrapunt en orkestraal coloriet.

Opvallend is verder dat volgens Dvořák de muziek van de indianen en de zwarten als praktisch identiek waren en dat de muziek van die twee rassen opmerkelijk veel leken op de muziek van de Schotten. Volgens de meeste historici verwees Dvořák naar de pentatonische toonladder die elk van deze muzikale tradities kenmerkt.

De vooraanstaande musicoloog Joseph Horowitz schreef in een artikel in de The Chronicle of Higher Education dat Afro-Amerikaanse spirituals een belangrijke invloed hadden op de negende symfonie. Als bewijs daarvoor citeert hij Dvořák in een interview in de New York Herald waarin deze opmerkte dat de 'negermelodieen’ van Amerika alles heeft wat nodig is voor ‘een belangrijke en edele muziekschool’. Horowitz stelt dat de algemene opvatting is dat dit stuk, evenals Dvořáks andere stukken meer te maken heeft met de volksmuziek uit zijn geboortegrond Bohemen, dan met dat van de Verenigde Staten.

De beroemde dirigent Leonard Bernstein heeft elk van de thema’s van de Negende symfonie onder de loep genomen. In een lezing in 1956 vatte hij zijn bevindingen samen. Hij had zowel Franse, Schotse, Duitse, Chinese en uiteraard ook Tsjechische elementen in Dvořáks werk gevonden. Zijn conclusie was dan ook dat het enige juiste oordeel zou moeten luiden dat de grondslag van de Negende symfonie multinationaal is.

Veel mensen denken ten onrechte dat Dvořák het tweede deel van de Negende Symfonie, het largo heeft gebaseerd op het lied Goin’ Home. Dat lied werd echter ruim twintig jaar later gemaakt door de dichter William Arms Fisher (copyright 1922) op het thema van het Largo van Dvořák. Ook de tekst van het lied ‘Down de Road’ (met zijn karakteristieke onorthodoxe spelling van het Engels), stamt uit die latere periode en is gedicht door Raymond Klages (copyright 1925).

Er valt nog heel veel meer over deze Negende Symfonie van Dvořák en de achtergronden ervan te vertellen, maar het belangrijkste is dat deze symfonie, meer dan een eeuw later nog altijd de harten van miljoenen mensen weet te ontroeren.

Lees verder

• Antonín Dvorak: leven en werk van een bijzonder componist