De symfonieën van Joseph Haydn

Het rijke oeuvre van Haydn (1732-1809) telt 104 symfonieën. In deze werken kunnen we de ontwikkeling van de componist mooi volgen. De vroege symfonieën zijn geschreven in de geest van het rococo. Na een bewogen fase rond 1770, de bloeitijd van de 'Empfindsame Stil' en de ‘Sturm und Drang’, weet Haydn de uiteenlopende stromingen van zijn tijd te verzoenen en geleidelijk om te vormen tot de evenwichtige klassieke stijl van zijn Parijse en Londense symfonieën.

Artikelindeling


De eerste werken

Als kapelmeester van graaf Morzin in Wenen componeerde Haydn tussen 1758 en 1760 vijftien symfonieën. Voor de nummering wordt nog altijd gebruik gemaakt van de catalogus van de Nederlandse musicoloog Anthony van Hoboken (1887-1983). Enigszins verwarrend is, dat deze nummering niet altijd overeenstemt met de chronologische volgorde waarin de composities zijn ontstaan. Zo worden de eerste vijftien symfonieën gevormd door de nummers 1 t/m 5, 10, 11, 16 t/m 20, 32, 33 en 37. Veel van deze vroege werken zijn driedelig (snel – langzaam –snel) naar het voorbeeld van de Italiaanse ouverture of sinfonia, het orkestgenre waaruit de symfonie zich heeft ontwikkeld. Zowel door hun losse structuur als door hun luchtige karakter vertegenwoordigen deze vroege symfonieën de galante stijl van het rococo.

Nr. 6 Le Matin, nr. 7 Le Midi en nr. 8 Le Soir

In 1761 komt Haydn in dienst van de Hongaarse familie Esterházy. Na zijn aanstelling door prins Paul Anton in Eisenstadt componeert Haydn de symfonieën no. 6, 7 en 8. Mogelijk was het een idee van de prins, om in deze symfonieën uit te gaan van de dagdelen als programma. In nr. 6 Le Matin, wordt in het eerste deel een zonsopgang geschilderd, in het tweede deel een zangles. nr. 7 Le Midi is zeer geschikt als tafelmuziek. In de finale van nr. 8 Le Soir, wordt een storm verklankt. Opvallend kenmerk van deze drie symfonieën is de concertante structuur.

Ruim 65 symfonieën voor het hof van Nicolaus ‘de prachtlievende’

Onder vorst Nicolaus Esterházy krijgt Haydn de leiding van zowel de vocale als instrumentale hofmuziek. Zijn taak is in deze jaren (1762-1790) werkelijk gigantisch omdat deze alle facetten van het muziekleven omvat: productie, organisatie en uitvoering. De werksituatie is voor Haydn ideaal omdat hij al zijn composities als orkestleider meteen kan horen, beoordelen en, wanneer hij dit nodig acht, verbeteren.

Haydn componeert werken in alle genres. Wat de vocale muziek betreft schrijft hij liturgische composities en opera’s. Op het gebied van de kamermuziek ontstaan strijkkwartetten, pianotrio’s, barytontrio’s, klaviersonates en voor orkest componeert hij in de jaren 1762-1784 ruim 65 symfonieën.
  • In de periode 1762-1767 de nummers 9, 12, 13, 14, 21 t/m 25, 72
  • In de periode 1768-1774 de nummers 26, 28 t/m 31, 34, 35, 36, 38 t/m 60, 64, 65
  • In de periode 1775-1784 de nummers 61, 62, 63, 66 t/m 71, 73 t/m 81

De Sturm und Drang symfonieën

Het divertimento-karakter van de composities uit de zestiger jaren moet na 1765 steeds vaker wijken voor een serieuzere toon, de muziek wordt inhoudelijker. Deze ontwikkeling leidt naar de Sturm und Drang symfonieën van rond 1770: nr. 26 Lamentatione, nr. 39, nr. 44 Trauer, nr. 45 Abschied, nr.49 La Passione en nr. 52.

Alle Sturm und Drang symfonieën van Haydn staan in mineur. Kenmerkend zijn verder de plotselinge dynamische accenten (sforzati) en de syncopen in het ritme. Niet alleen door de emotionele intensiteit, ook door de technische beheersing (thematische verwerking) vormen deze composities een eerste hoogtepunt in Haydns symfonische oeuvre.

In de symfonieën van de jaren zeventig ontwikkelde Haydn de techniek van de thematische verwerking:
‘had ik een idee gevonden, dan was mijn streven erop gericht, het volgens de regels der kunst vast te houden en verder te ontwikkelen, dat is wat zo veel componisten ontbreekt, ze rijgen het ene stukje aan het andere, ze breken af als ze nog maar net begonnen zijn, hun muziek beklijft niet in het hart.’

In het ontroerende Adagio van de symfonie nr. 26 ‘Lamentatione’ uit 1768 verwerkt Haydn de gregoriaanse melodie van de Lamentaties van Jeremia. In hetzelfde jaar componeert hij nr. 49 ‘La Passione’ een dramatisch en aangrijpend werk.

Nr. 45 'Abschied', is waarschijnlijk de bekendste symfonie uit deze periode. De naam is verbonden met de volgende anekdote: Prins Nicolaus verbleef het grootste deel van het jaar in Esterháza, meestal bracht hij alleen de winters in zijn paleis in Eisenstadt door. Als hij in november 1772 geen aanstalten maakt om afscheid te nemen van zijn geliefde zomerresidentie wordt Haydn door de hofmusici bestormd. Ze verlangen naar huis want ze leven al maanden gescheiden van hun gezinnen, die in Eisenstadt zijn achtergebleven. Haydn heeft alle begrip voor hun situatie en componeert de Abschiedssymphonie. In het laatste deel gaan de musici een voor een weg, totdat er uiteindelijk twee violisten overblijven die het stuk beëindigen. Vorst Esterházy begreep de hint en honoreerde Haydns muzikale verzoekschrift: hij gaf orders om de volgende dag te vertrekken.

Esterháza-symfonieën in C majeur

Als muzikale opluistering van het luxueuze leven op slot Esterháza ontstaan in deze jaren een aantal stralende werken in
C majeur: de nummers 38, 41, 48, 50, 56, 60, 65 en 69. Behalve aan de toonsoort en het feestelijke karakter herkennen we deze symfonieën aan de instrumentatie. Er worden n.l. trompetten en pauken toegevoegd aan de gebruikelijke bezetting van strijkers, hobo’s, hoorns en fagot. De manier waarop Haydn gebruik maakt van de mogelijkheden van het orkest is ronduit briljant.

Haydns contract wordt verlengd

Bij de vernieuwing van Haydns contract in 1779 is hij niet meer gebonden aan de volgende voorwaarde uit 1761:
...neue Composition mit niemanden zu communiciren, viel weniger abschreiben zu lassen, sondern für Ihro Durchlaucht eintzig, und allein vorzubehalten, vorzüglich ohne vorwissen, und gnädiger erlaubnusz für niemand andern nicht zu componiren.

Met andere woorden: jarenlang mocht Haydn nieuwe composities noch doorgeven, noch laten kopiëren. Hij mocht evenmin voor anderen componeren tenzij hij hiervoor toestemming kreeg van vorst Esterházy. Ondanks het kopieerverbod verschenen al vanaf 1765 veel van zijn composities in het buitenland in druk. Deze uitgaven brachten hem geen financieel voordeel doordat ze buiten zijn medeweten tot stand waren gekomen, maar ze verspreidden wel zijn roem. In de tachtiger jaren is Haydn de populairste componist van West-Europa, hij krijgt opdrachten uit Cádiz, Napels, Parijs, Wenen, Londen en Leipzig.

De Parijse symfonieën

De opdrachten uit de Franse hoofdstad resulteerden in het ontstaan van de Parijse symfonieën, dit zijn de nummers
82 – 92. Soms echter worden hiermee alleen nr. 82-87 bedoeld, de serie die Haydn in 1785/86 schreef op bestelling van de concertvereniging ‘La Loge Olympique’.

In de Parijse symfonieën weet Haydn expressiviteit en doordachte structuur te verbinden met een populaire stijl. Deze synthese van kunst- en volksmuziek, van diepgang en populariteit vinden we in al zijn klassieke composities.

Verklaring van de namen

  • Nr. 82, L’Ours (De Beer): dankt haar naam aan de bourdon in de bas van de Finale, dit soort bas werd n.l. ook gebruikt als begeleiding van berendansen.
  • Nr. 83, La Poule (De Hen): een thema in het eerste deel heeft men geassocieerd met het geklok van een hen.
  • Nr. 85, La Reine (De Koningin): dit was de favoriete symfonie van koningin Marie-Antoinette.
  • Het tweede deel bestaat uit een aantal variaties over het Franse volkslied ‘La gentille et jeune Lisette’.
  • Nr. 92, Oxford’ werd in 1791 uitgevoerd op een concert dat was georganiseerd door de universiteit van Oxford ter gelegenheid van Haydns benoeming tot doctor honoris causa.

Uit dit prachtige werk, voltooid in 1789, blijkt dat Haydn de contrapuntische techniek, het combineren van meerdere thema’s, volledig beheerst.

De Londense symfonieën

In een brief uit 1790 noemt Haydn Esterháza een ‘Einöde’, een woestenij. In de laatste jaren wordt het dienstverband bij Nicolaus Esterházy door hem als knellend ervaren. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij Esterháza na het overlijden van de vorst onmiddellijk verlaat en in Wenen gaat wonen.

In de tachtiger jaren hebben Engelse concertondernemers en uitgevers herhaaldelijk geprobeerd om Haydn naar Londen te lokken, maar pas in 1790 slaagt J. P. Salomon erin om hem als componist en dirigent te engageren voor zijn ‘Salomon Concerts’.

In tegenstelling tot Oostenrijk, waar muziekuitvoeringen voornamelijk plaatsvonden in het hoftheater en in de adellijke paleizen, kent Engeland in deze tijd al een bloeiend openbaar muziekleven. In Londen worden concerten georganiseerd door talloze kleine muziekverenigingen en door twee grote instellingen: de ‘Salomon Concerts’ en de ‘Professional Concerts’.

In de jaren 1791-92 en 1794-95 verbleef Haydn in Londen. Tijdens zijn eerste verblijf ontstonden de symfonieën nr. 93-98 en voor het tweede verblijf componeerde hij nr. 99-104.

Over de Londense symfonieën schreef een Engelse criticus in Haydns tijd het volgende:
He does not elevate one instrument and make all the rest contributory as a mere accompaniment; but the subject is taken up by turns, with masterly art and every performer has the means of displaying his talent.

(Hij laat niet één instrument op de voorgrond treden en maakt alle overige instrumenten hieraan ondergeschikt als enkel begeleiding, integendeel, het thema wordt beurtelings opgepakt, heel virtuoos en iedere speler krijgt de gelegenheid om zijn talent te tonen.)

Door hun deelname aan het thematisch gebeuren worden de houtblazers onafhankelijker, de trompetten krijgen eigen partijen in plaats van mee te spelen met de hoorns, de cello’s maken zich los van de bassen en de altviolen van de cello’s. De klank van het orkest wordt ruimtelijker en briljanter.

Invloed Mozart

Over het geheel genomen zijn de thema’s in de Londense symfonieën zangeriger dan in de voorafgaande werken. Deze nieuwe cantabiliteit wordt toegeschreven aan de invloed van Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) evenals de opname van de klarinet in het orkest. 'Het nageslacht zal in geen 100 jaar meer zo'n talent zien' zei Haydn na het overlijden van Mozart. Het langzame deel van symfonie nr. 98 componeerde hij als een ontroerende hommage aan zijn jong gestorven vriend.

Verklaring van de namen

  • Nr. 94, ‘Surprise’: in het Andante wordt een wijsje abrupt afgesloten met een fortissimo-slag door het hele orkest inclusief pauken, vandaar ook de bijnaam 'Mit dem Paukenschlag'.
  • Nr. 100, ‘Military': in het tweede deel klinken trompet fanfares die door slagwerk worden begeleid.
  • Nr. 101, ‘The Clock’: vanwege de regelmatige pizzicato (getokkelde) begeleiding in het Andante.
  • Nr. 103, 'Drumroll': de mysterieuze langzame inleiding begint met een zachte paukenroffel.

Het Andante van deze symfonie is geschreven als dubbelvariatie. De twee thema's, een in majeur en een in mineur, zijn ontleend aan Kroatische volksliederen.

Tot slot: Ludwig van Beethoven, een eigenzinnige leerling

In 1792 verhuisde Ludwig van Beethoven (1770-1827) van Bonn naar Wenen. Hij ging les nemen bij Haydn maar het contact tussen leraar en leerling verliep moeizaam. Haydn had het erg druk met zijn voorbereidingen voor de tweede Engelse reis waardoor hij onvoldoende aandacht had voor zijn eigenzinnige en zelfbewuste leerling. Toen Haydn begin 1794 weer naar Engeland ging zorgde hij ervoor dat Beethoven zijn lessen kon voortzetten bij Albrechtsberger. Van ruzie of een breuk is nooit sprake geweest, wel van een geleidelijke verwijdering tussen twee mensen, die erg verschillend van karakter waren. Hoewel Beethoven van Haydns lessen niet zo heel veel zal hebben opgestoken, moet hij diens composities goed hebben bestudeerd want in zijn vroege werken is veel invloed van zijn leraar aanwijsbaar. Voor zijn symfonische oeuvre zijn Haydns symfonieën zonder meer het uitgangspunt.
© 2011 - 2024 Milo-borman, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Componist: Franz Joseph HaydnHaydn wordt wel beschouwd als de vader van de symfonie en het strijkkwartet. Samen met zijn piano sonates, piano trio's,…
Joseph Haydn (1732-1809)De Oostenrijkse componist Joseph Haydn is de grondlegger van de klassieke stijl. Hij schiep een nieuwe, begrijpelijke mu…
Klassieke componisten door de jaren heen - ClassicismeHet classicisme is de stroming die volgde op de barok. Ze begon in 1750, met de dood van Bach, en eindigde in de jaren 1…
Muziek in tijden van oorlog rond 1800Muziek in tijden van oorlog rond 1800De periode van het eind van de achttiende tot het begin van de negentiende eeuw was de tijd van de Weense Klassieken, de…

De Matthäus PassionDe Matthäus PassionVlak voor Pasen, aan het einde van de veertigdagentijd, is het weer de tijd waarin u bijna in iedere stad wel naar een u…
Beethoven: Missa SolemnisBeethoven: Missa SolemnisDe "Missa Solemnis" van Ludwig van Beethoven is een zeldzaam hoogtepunt in de muziekliteratuur. De componist vond dit ze…
Milo-borman (3 artikelen)
Laatste update: 06-02-2018
Rubriek: Muziek en Film
Subrubriek: Muziekstromen
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.