Renaissancecomponist Jacobus Clemens non Papa

De Renaissance is een boeiende cultuurperiode, die ongeveer geplaatst kan worden tussen 1400 en 1600. Renaissancecomponist Jacobus Clemens non Papa, of Jacques Clement, was één van de productiefste en belangrijkste componisten van zijn generatie. Zijn muziek werd door heel Europa verspreid en uitgevoerd.

Jacobus Clemens non Papa

Ergens tussen 1510 en 1515 werd Jacobus Clemens non Papa geboren, misschien ergens in de Noordelijke Nederlanden. Het zou in Zeeland kunnen zijn. Vaak wordt als geboortejaar 1512 geschat, vandaar dat in 2012 in het kader van Clemens500 in allerlei plaatsen waar hij heeft geleefd en gewerkt herdenkingen hebben plaatsgevonden. De toevoeging non Papa is voor het eerst opgedoken in het liedboek van Zeghere van Male uit 1542. Waarom Jacobus Clemens zichzelf de bijnaam 'non Papa' had gegeven is nooit met honderd procent zekerheid duidelijk geworden. Er bestaan enkele verklaringen:

• Hij gaf zichzelf de bijnaam 'non Papa' om zich te onderscheiden van de Ieperse dichter Clemens Papa (Clément de Paepe)
• De paus in die tijd heette Clemens. Om zich te onderscheiden van de paus (De paus werd – en wordt- aangeduid als Heilige Vader, in het Italiaans en Latijn is het woord voor vader: papa) noemde hij zich Clemens non Papa, ofwel: Clemens, maar niet de paus.
• Andere bronnen denken dat het hier allemaal niets mee te maken had en geven geen alternatieve verklaring. Paus Clemens overleed al in 1534, dus vóór Jacobus Clemens bekend werd. Het is natuurlijk mogelijk dat Clemens de toevoeging non Papa uitsluitend als grap bedoelde.

Begin van de levensloop

Van de levensloop van Jacobus Clemens non Papa is maar sporadisch het een en ander bekend. Zoals gezegd werd hij rond 1512 geboren. In de muziekgeschiedenis komen we hem aan het eind van de dertiger jaren van de zestiende eeuw tegen, toen bij de Parijse uitgever Attaingnant werk van hem werd gedrukt. Van 1544 tot 1545 was hij zangmeester van de Sint-Donaaskerk te Brugge. Vanaf 1545 verscheen zijn werk met regelmaat in bundels die werden uitgegeven door de muziekuitgevers Tielman Susato (in Antwerpen) en Pierre Phalese (in Leuven), hetgeen erop wijst dat hij als componist in aanzien steeg.

Kapelmeester

Tot 1549 was Clemens in Beaumont als kapelmeester van hertog Philipp II de Croÿ, een van de belangrijkste generaals van keizer Karel V. Een aantal niet-religieuze motetten van Clemens werd waarschijnlijk in deze periode gecomponeerd.

's-Hertogenbosch

Van 1 oktober tot 24 december 1550 was Clemens als zanger en componist bij de Illustere Onze-Lieve-Vrouwebroederschap in 's-Hertogenbosch, voor wie hij het motet Ego flos campi schreef, zijn enige zevenstemmige compositie. De tekst werd ontleend aan het Hooglied, waarin de regel 'sicut lilium inter spinas' (als een lelie onder doornen) nadruk krijgt, toevallig ook de wapenspreuk van de broederschap.

Andere verblijfplaatsen

Er is weinig definitiefs te zeggen over de latere verblijfplaatsen van Clemens, hoewel er wel aanwijzingen zijn. Die aanwijzingen liggen in composities of in teksten.

• Zo eindigt het Franse chanson Congié je prens de vous met de woorden adieu Dordrecht, jusque au revoir, wat een aanwijzing zou kunnen zijn voor een verblijf in Dordrecht.
• In de Leidse Koorboeken staat muziek van Clemens die nergens anders genoteerd is. Wellicht een aanwijzing voor een verblijf in Leiden.
• Ook voor de patroonheilige van de stad Ieper componeerde Clemens een viertal motetten, ook dat kan duiden op een verblijf aldaar.
• Op grond van het werk van Clemens kan nog gedacht worden aan een verblijf in Diksmuide, de laatste jaren van zijn leven. Volgens Antonius Sanderus is hij begraven in de grote kerk van Diksmuide.

En overleden in?

Een precieze overlijdensdatum is niet bekend. Ook hier zijn er wel aanwijzingen. In het basusstemboekje, dat in de Leuvense universiteitsbibliotheek wordt bewaard, staat de vermelding dat het motet hec est vere martyr Clemens zijn laatste werk was, gedateerd op 21 april 1555. Publicaties van muziek van Clemens die na 1556 verschenen zijn afgerond en van bijgaande teksten voorzien door de uitgever, niet door hemzelf zoals gebruikelijk was. Uit deze gegevens kunnen we afleiden dat Clemens non Papa is overleden in 1555 of 1556.

Stijl

Het lijkt erop, dat Jacobus Clemens non Papa, alleen in de Nederlanden is gebleven, in tegenstelling tot veel tijdgenoten. De bij de tijdgenoten Italiaanse invloeden ontbreken, waardoor zijn stijl meer 'noordelijk', dus van de Nederlanden is gebleven.

Werk

Clemens non Papa heeft flink wat composities gemaakt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan zijn 15 missen, meer dan 200 motetten en een viertal boeken waarin in totaal 159 driestemmige psalmen die in het Nederlands zijn geschreven, de zg. souterliedekens.
Hij diende in zijn werk een antwoord te vinden op de nieuwe richtlijnen die werden uitgevaardigd door het Concilie van Trente, waarin de Rooms-Katholieke Kerk een antwoord probeerde te geven op de door protestanten geconstateerde misstanden. Dit Concilie kun je beschouwen als het begin van de contrareformatie, en de alhier opgestelde richtlijnen hadden gevolgen voor de hele kerk, voor de erediensten, de taal, de eucharistie, etc. Een gecomponeerde mis diende uiteraard aan de nieuwe standaarden te voldoen.

Bekendheid

Het werk van Jacobus Clemens non Papa was al tijdens zijn leven op veel plaatsen in Europa bekend. Ook nu nog wordt zijn werk uitgevoerd. Ter gelegenheid van zijn 500e geboortejaar werd in 2012 het festival Clemens500 gehouden, met in alle plaatsen waar Clemens heeft geleefd en gewerkt speciale symposia en concerten.

Lees verder

• Renaissancecomponist Guillaume Dufay
• Renaissancecomponist: Josquin Des Prez
• Renaissancecomponist Adriaan Willaert
• Renaissancecomponist Giovanni Pierluigi da Palestrina
• Renaissancecomponist Orlando di Lasso