De dirigent, wat doet deze eigenlijk voor het koor?

Voor veel mensen die naar musicerende orkesten of koren kijken is de figuur van de dirigent een ietwat raadselachtige. Een man of vrouw, die verwoed met de armen staat te zwaaien, terwijl al die anderen zingen of hun muziekinstrumenten laten horen. Dat zwaaien ziet er niet eens heel moeilijk uit. Kan iedereen dirigeren? Waarom staat een dirigent eigenlijk voor een koor of orkest? Kunnen die muzikanten niet gewoon zelf het tempo in de gaten houden?

De dirigent

Misschien ben je bij de uitvoering van een orkest geweest, of heb je er op televisie naar gekeken. In zo’n orkest zitten alle mensen die hetzelfde instrument bespelen bij elkaar. Zo zie je een groep van allemaal violisten, klarinettisten, trompettisten, hoboïsten enzovoort bij elkaar zitten. Vóór het orkest staat een man of vrouw die aan de fanatieke armbewegingen meteen wordt herkend als de dirigent. Trouwens, ook bij koren, die al evenzeer in stemgroepen zijn verdeeld, zie je vaak zo’n dirigent zwaaien. De dirigent zie je niet alleen bij professionele muzikanten, ook bij amateurorkesten en amateurkoren zie je vaak zo iemand hard aan het werk. Al dat zwaaien met de armen, het ziet er absoluut indrukwekkend uit. Maar waarom staat die dirigent daar eigenlijk?

Dirigeren is meer dan zwaaien

Het lijkt er voor de ongeoefende waarnemer soms op dat een dirigent maar wat staat te zwaaien of de muzikanten zelfs staat af te leiden. Dat is natuurlijk niet zo. Ook is het niet zo dat een dirigent alleen maar het tempo staat aan te geven. Als dat de enige taak was, dan zou een metronoom gemakkelijker en goedkoper zijn. Een metronoom is een soort klokje, dat met een wijzertje precies het goede ritme aangeeft. Er zijn ook mensen die denken dat het werk van een dirigent erg gemakkelijk is, dat eigenlijk iedereen dat wel zou kunnen doen. Films en televisieseries die over orkesten of koren gaan lijken dat te bevestigen, dan wordt er vaak inderdaad maar een beetje gezwaaid. Wie het echt eens zou proberen komt er achter dat de mimiek van de dirigent, de vele armbewegingen, héél wat meer inhouden dan een simpel ‘maat aangeven’. Wie goed observeert zal merken dat er tussen muzikanten en koorleden aan de ene kant en de dirigent aan de andere kant heel wat gebeurt tijdens het musiceren.

De muziek moet worden ingestudeerd

De dirigent of muzikaal leider is al lang voor de uitvoering actief. Hij of zij is de persoon die tijdens de repetitie met het koor en/of het orkest de nieuwe stukken instudeert. In professionele groepen is elke muzikant in staat om zelf thuis de muziek voor te bereiden, zodat het op de repetities aankomt op het samenspel. In veel amateurgroepen worden muziekstukken op de repetities met de betreffende orkest- of koorleden geanalyseerd en regel voor regel ingestudeerd. De dirigent bewaakt het proces en stuurt bij waar dat nodig is, corrigeert fouten en assisteert op de moeilijke passages hoe een stukje ritme of muziek moet worden uitgevoerd. Dat kan een intensief proces zijn, waarbij de andere stem- of instrumentgroepen even moeten wachten. Om het wachten niet te lang te laten duren zullen de meeste dirigenten ervoor kiezen om regelmatig de verschillende stemmen samen te laten klinken. Voor sommigen zal het verwarrend zijn om stemmen te horen spelen of zingen die afwijken van wat ze zelf moeten doen. Maar door het stukje voor stukje aan te pakken kan iedereen wennen aan de klank. Zo worden alle regels bekeken en ingestudeerd en kan een steeds groter stuk van het muziekstuk ten gehore worden gebracht. Op volgende repetities zal er vaak nog even een stukje teruggepakt moeten worden en opnieuw samen geoefend. Het instuderen van een meerstemmig stuk kan voor amateurgroepen best een opgave zijn, waar soms een reeks van repetities voor nodig is voor het hele stuk gespeeld of gezongen kan worden.

Het musiceren van muziek

Maar met het spelen van de juiste noten alleen is niet voldoende en zelfs een beetje saai. Het is de interpretatie die de dirigent geeft aan de muziek die de muziek tot leven brengt. Sommige stukken klinken harder, sommige zachter. Soms zijn er enkele noten die er even uit moeten springen. Bepaalde delen van de muziek worden gekenmerkt door korte, scherpe noten. In andere delen speel je juist de noten vloeiend aan elkaar. Weer op andere plaatsen vinden vertragingen plaats, dan weer versnellingen. De muziek is geen verzameling nootjes meer, het wordt een dynamisch gebeuren vol emoties. Het is belangrijk dat in het muziekstuk de interpretatie van één persoon gevolgd wordt, je kunt je voorstellen dat het een rommeltje zou worden als elke muzikant, elk koorlid op eigen houtje zou beslissen wat harder, zachter, korter, vloeiender e.d. gezongen of gespeeld moet worden. Het is de dirigent die dit bepaalt en die door zijn mimiek en gebaren precies laat zien wat hij of zij op een bepaald moment wil zien of horen.

De vertaling van de dirigent

Het wordt allemaal duidelijker. Inderdaad geeft de dirigent met zijn armbewegingen de maat, de snelheid van het stuk aan. Maar daarnaast brengt hij met al zijn bewegingen over hoe het stuk gespeeld moet worden, wat specifiek van de muzikanten of koorleden op bepaalde delen van de muziek wordt verwacht. De arm- en handbewegingen, de mimiek zijn in feite de geheimtaal waarmee de dirigent tijdens het musiceren met de muzikanten spreekt. Een geheimtaal die tijdens de repetities is ontstaan en afgesproken. Muzikanten die de geheimtaal verstaan spreken op hun beurt muziek, levende muziek, die veel verder gaat dan de geschreven muzieknoten in hun partituur. Het wordt muziek die een vonk overbrengt, niet alleen tussen dirigent en muzikant, maar ook tussen uitvoerenden en publiek.