De werking en het inschakelen van een platenspeler

Staat er bij jou of bij je (groot)ouders een oude platenspeler op de zolder stof te vangen? Wil je graag een keer met de platenspeler wat grammofoonplaten beluisteren maar weet je niet hoe de speler werkt? Vroeger was er in bijna elk huishouden wel een platenspeler te vinden en het is dan ook vooral de oudere generatie die er nog het nodige van af weet.

De platenspeler

De platenspeler - ook bekend als de draaitafel, grammofoon of pick-up - is een apparaat waarmee grammofoonplaten afgespeeld kunnen worden. Een elektromotor laat de grammofoonplaat draaien en neemt met een element, de trillingen van de naald aan de arm op. Met een versterker wordt het elektrische signaal hoorbaar gemaakt middels een geluidsweergever.

Het armlift mechanisme

Wat duurdere platenspelers beschikken over een hydraulisch liftmechanisme. Het mechanische zorgt ervoor dat de arm van de speler een zachte, vloeiende beweging maakt bij het neerdalen op de grammofoonplaat. Het systeem bestaat bij de meeste platenspelers uit twee of meerdere metalen plaatjes. Tussen die metalen plaatjes is siliconenpasta of vet aangebracht. Het hydraulische liftmechanisme is te bedienen met een hendeltje vlak naast de arm en de houder.

Het inschakelen van de platenspeler

Een eenvoudige platenspeler is vaak ingericht, dat deze aan- en uitgezet kan worden met de arm van de platenspeler. De draaitafel begint met draaien als de arm van de houder gehaald wordt en richting de grammofoonplaat gedrukt wordt. Aan het einde van een grammofoonplaat slaat de motor automatisch af.

Luisteren naar een grammofoonplaat. / Bron: Unsplash, Pixabay

Een platenspeler uit de middenklasse is vaak halfautomatisch of (vol)automatisch. Bij zowel de half- als (vol)automatische speler zit rechts vooraan een hefboompje, hiermee kan de platenspeler starten en stoppen. Ook kan met het hefboompje het liftmechanisme worden bediend. Wanneer de speler gestart wordt beweegt de arm automatisch naar het begin van de plaat en daalt er vervolgens op neer. Aan het einde van de plaat stopt de halfautomatische speler vanzelf, de automatische speler beweegt de arm eerst in de ruststand en stopt dan ook vanzelf. Ook zijn half- en (vol)automatische spelers voorzien van een hendeltje waarmee de diameter van de grammofoonplaat gekozen kan worden. Bij kleine 45-toeren platen (17 cm) dient het hendeltje naar 17 te worden gezet. Bij 33 1/3 toeren platen (25 en 30 cm) dient het hendeltje afhankelijk van de diameter naar 25 of 30 te worden gezet. Er is ook vaak een stand aanwezig waarmee de arm handmatig naar (het begin van) de plaat kan worden gezet, het hendeltje dient dan naar "manual" te worden gezet. Een automatische platenspeler kan ook vaak als platenwisselaar gebruikt worden.
Een platenspeler uit de duurste klasse is meestal bescheiden uitgevoerd en bezit praktisch geen automatiek. De speler bevat meestal alleen een liftmechanisme en een hendel voor snelle start. Op een licht plateau enkele millimeters boven het apparaat rust de grammofoonplaat. Door het plateau te laten zakken draait deze direct zonder dat speler eerst vanuit stilstand moeizaam op gang moet komen.

Draaisnelheid en toeren fijnregeling

Platenspelers uit alle klassen hebben een toerenschakelaar om draaisnelheden mee te regelen. Toeren worden weergegeven in o.p.m (omwentelingen per minuut). Goedkopere spelers hebben vier snelheid standen, te weten: 16 2/3 o.p.m., 33 1/3 o.p.m., 45 o.p.m. en 78 o.p.m.. Alleen de draaisnelheden 33 1/3 en 45 o.p.m. hebben praktisch nut. Dit is ook de reden dat bij duurdere platenspelers vaak alleen voor die twee snelheden gekozen kan worden. Met sommige platenspelers kunnen ook de toeren verfijnd worden, hiermee kunnen er binnen kleine grenzen toeren verfijnd worden. Deze functie heeft alleen zin als een persoon zich er echt volledig op fixeert, want de verfijning is simpelweg nauwelijks hoorbaar. Als iemand bijvoorbeeld zelf bij de muziek wilt musiceren, dan kan er met de verfijningsfunctie gestemd worden. Als de grammofoonplaat sneller gaat draaien wordt de toonhoogte van het geluid hoger en wanneer de plaat langzamer gaat draaien dan wordt de toonhoogte van geluid lager. Overigens is het noodzakelijk dat de toonhoogte van de grammofoonplaat constant is, als deze steeds blijft veranderen dan wordt er een zogenaamd jank waargenomen.

Tips en onderhoud

Verbuig nooit iets aan de platenspeler en verstel of verzet onderdelen alleen volgens instructies uit de gebruikershandleiding (indien aanwezig).

Het afslagmechanisme bij eenvoudige platenspelers kan bij veelvuldig gebruik mankementen gaan vertonen. Een veel voorkomende veroorzaker is smeer en/of droogte. De palletjes schoonmaken en vervolgens een beetje oliën zal in de meeste gevallen voldoende zijn.

Pas op met het gebruik van olie en schoonmaakmiddelen. Gebruik voor licht beweegbare delen uitsluitend blanke (naaimachine)olie en pas dit in klein mate toe, te veel olie trekt stof aan. Vuil nooit verwijderen met wasbenzine, maar met alcohol of tri.

Als de siliconenpasta of het vet tussen de metalen plaatjes van de armlift is weg geperst, dan kan de arm te snel op de grammofoonplaat neerdalen en deze daarmee beschadigen. Vaak kan dit mechanisme uit elkaar worden gehaald om er vervolgens zelf siliconenpasta of vet op aan te brengen.

Met een stroboscoop schijf kan de draaisnelheid van de platenspeler gecontroleerd worden. Op de stroboscoopschijf zijn meestal vier kransjes van strepen of stippen aangebracht. Door de schijf op de draaitafel te laten draaien zal met elektrische verlichting (vooral luminescentie verlichting) blijken dat één van de kransjes draait, iets beweegt of stilstaat. Het verschilt per gekozen draaisnelheid welk kransje dit zichtbaar is. Bewegen de strepen of stippen tegen de klok in dan is de draaisnelheid te langzaam, bewegen ze met de klok mee dan is de draaisnelheid te snel.