Muziekinstrumenten: De blokfluit

Om muziek te maken kun je gebruik maken van je stem, maar natuurlijk ook van een muziekinstrument. Daar zijn er heel wat van. De blokfluit is een populair instrument, dat door zijn toepassing in het muziekonderwijs ten onrechte een minder goede naam heeft gekregen. In dit artikel vind je informatie over dit mooie instrument.

De blokfluit

Nog niet zo lang geleden werd bij de lessen AMV (Algemene Muzikale Vorming) op de muziekschool gebruik gemaakt van de blokfluit, om het geleerde meteen op eenvoudige wijze in de praktijk te kunnen brengen. Hieruit ontstond het merkwaardige vooroordeel, dat de blokfluit niet meer dan een oefeninstrument was; voor het 'echte werk' moest je overstappen naar iets anders.
Gelukkig wordt de blokfluit voor dit doel nauwelijks meer gebruikt en kan het weer de terechte plaats innemen onder de volwaardige instrumenten.

De naam

Pas aan het begin van de 20e eeuw, toen het instrument na jaren van vergetelheid door het grote publiek weer werd 'herontdekt', is de term 'blokfluit' in gebruik geraakt. Daarvoor werden andere benamingen gebruikt:

• vlakfluit
• snavelfluit
• bekfluit
• gemene fluit (oud-Nederlands voor: gewone fluit)
• handfluit

In andere talen

De Nederlandse naam bekfluit is waarschijnlijk afgeleid van Franse flûte à bec. In het Engels wordt de term flute ook gebruikt, maar slaat dan niet op de blokfluit. Hier wordt dan de dwarsfluit bedoeld. Als de Engelsen een blokfluit bedoelen dan zeggen ze recorder.

Oorsprong

Hoelang de blokfluit precies bestaat is niet zo goed te zeggen. In de literatuur komen we de eerste beschrijvingen van de blokfluit tegen vanaf de 14 eeuw, maar het instrument bestaat al veel langer. In Engeland zijn benen exemplaren gevonden uit de steentijd.
Op afbeeldingen en in de literatuur is de blokfluit aanwezig als soloinstrument of met andere instrumenten in een ensemble. Er wordt gespeeld in de kerk, bij feesten en in de huiselijke kring. Het eerste boek over blokfluit wordt in 1511 door Sebastian Virdung geschreven. In 1535 schrijft Silvestro Ganassi een leergang speciaal voor de blokfluit: de Fontegara. In het boek Syntagma Musica, geschreven door Preatorius, worden acht verschillende leden van de blokfluitfamilie beschreven. Preatorius levert zelfs afbeeldingen op schaal.

De fluit zelf

De blokfluit bestaat uit twee of drie delen: de kop, het middendeel en de voet. Bij tweedelige blokfluiten zijn het middendeel en de voet gecombineerd tot één deel. De delen schuiven in elkaar door de 'tap' in de 'tapholte' te schuiven. De tappen zijn voorzien van een kurklaag of een wikkeling van garen, zodat de delen goed aan elkaar blijven zitten tijdens het spelen. Het middendeel is voorzien van vingergaten. Aan de onderkant het duimgat, aan de bovenkant een zevental gaten. Door gaten te openen of te sluiten kun je verschillende tonen maken. Heeft een blokfluit een 'barokboring', dan zijn de onderste twee gaten dubbel uitgevoerd, zodat er ook halve tonen gespeeld kunnen worden. Op de grotere blokfluiten (tenor, bas) zitten de gaten te ver uit elkaar om met de handen te kunnen bespelen. Op deze instrumenten zijn daarom kleppen aangebracht.

Toonvorming

Op de afbeelding zie je de kop van de blokfluit vanuit de onderkant bekeken, en van de bovenkant. Van de onderkant kun je het mondstuk goed zien. Op de foto zie je aan het mondstuk een donkerder kleur hout: dat is het blok, waar de fluit zijn naam aan ontleent. Van de bovenkant is het venster zichtbaar, en het labium.
Je ziet hiernaast een doorsnede van de kop van de blokfluit. Om een toon te produceren blaas je lucht door het mondstuk. De lucht gaat door de kernspleet, en komt in het venster tegen de zijrand van het labium. De lucht in de fluit wordt hierdoor in trilling gebracht. Dat veroorzaakt de klank. (Vergelijk het maar met het blazen over de rand van een flesje, waarbij je ook een toon hoort.)
Als je alle vingergaten sluit, hoor je een lage toon, omdat de luchtkolom in de fluit dan zo lang mogelijk is. Zijn de gaten geopend, dan is de luchtkolom in de fluit korter, en klinkt de toon hoger.

Kwaliteit

Als de lucht die door de fluit geblazen wordt hinder ondervindt van beschadigingen of vuil, dan zal de klank slechter van kwaliteit zijn. Onderhoud van de blokfluit is dus belangrijk.

Assortiment

Er bestaan verschillende blokfluiten in verschillende maten. Zoals we hierboven al zagen, als de luchtkolom in een fluit langer is, zal de toon lager zijn. Kortere blokfluiten hebben daarom een hogere klank, een hogere stemming dan lagere. Er bestaan de volgende blokfluiten in de hedendaagse blokfluit-familie:

• Kleine sopranino-blokfluit (garkleinflötlein), de laagste toon: c3
• Sopranino-blokfluit, de laagste toon: f2
• Sopraan-blokfluit, de laagste toon: c2
• Alt-blokfluit, de laagste toon: f1
• Tenor-blokfluit, de laagste toon: c1
• Bas-blokfluit, de laagste toon: f
• Grootbas-blokfluit, de laagste toon: c
• Contrabas-blokfluit, de laagste toon: F
• Subgrootbas, de laagste toon: C (Sub is hier: een octaaf lager dan de grootbas-blokfluit)
• Subcontrabas, de laagste toon: F (Sub is hier: een octaaf lager dan de contrabas-blokfluit)

Je kunt met elke blokfluit één toon meer dan twee octaven spelen. In het schema zie je hoe het bereik van de verschillende blokfluiten elkaar steeds overlapt.
Je ziet dat de f-instrumenten steeds een octaaf van elkaar verschillen. Datzelfde zie je bij de c-instrumenten ook.

Andere stemmingen

In het verleden zijn blokfluiten met andere stemmingen ook in gebruik geweest. Bijvoorbeeld:

• Sixt Flute (of: Discant Flöt), sopraan-blokfluit gestemd in d
• Fourth Flute, sopraan-blokfluit gestemd in bes.
• Alt Flöt in g, alt-blokfluit gestemd in g
• Voice flute, een alt-blokfluit gestemd in d (deze kun je ook beschouwen als een tenor-blokfluit gestemd in d)
• Fourth Flute, tenor-blokfluit gestemd in bes.
• Bass Flöt in Bes, grootbas-blokfluit maar één toon lager, gestemd in bes.

Muziek

Voor de blokfluit is erg veel muziek geschreven. De vroegst bekende muziek stamt uit het einde van de middeleeuwen, het begin van de renaissance. Vanaf dat moment ontwikkelt zich ook de moderne muzieknotatie. Er is uiteraard niet alleen renaissance-blokfluitmuziek. Ook tegenwoordig wordt er nog veel muziek voor de blokfluit en het blokfluitensemble geschreven.

Voor meer informatie over muziekinstrumenten kun je ook eens kijken op muziekinstrumenten.startpagina.nl/

Lees verder

• Muziekinstrumenten: De luit
• Muziekinstrumenten: De schalmei
• Muziekinstrumenten: Kromhoorn en Cornemuse
• Muziekinstrumenten: De middeleeuwen
• Muziekinstrumenten: Vóór de middeleeuwen