Muziekinstrumenten: Vóór de middeleeuwen

Al in het begin van de menselijke beschaving werd er muziek gemaakt. Er werd natuurlijk gezongen, maar er werden ook allerlei muziekinstrumenten bedacht. Men maakte muziekinstrumenten van wat in de natuur gevonden werd. Over muziekinstrumenten van de prehistorie tot de middeleeuwen. Welke muziekinstrumenten werden er bedacht?

En toen was er... muziek

Voor zover we weten is er altijd op de een of andere manier door mensen muziek gemaakt. Men gebruikte daarbij zichzelf als instrument door klanken te maken met de stem, of door klappen en dergelijke geluiden. Ongetwijfeld zijn er ook materialen uit de natuur gebruikt om klanken te produceren. Stokken, stenen, kalebassen, er is in de natuur genoeg geschikt materiaal te vinden.

Waarom muziek?

We kunnen niet helemaal zeker zijn waarom de muziek is ontstaan. Een duidelijk beginpunt is ook niet aan te wijzen. Waarschijnlijk ontstond muziek bij toeval, toen mensen met stokken tegen verschillende materialen sloeg waarbij het verschil in klank opviel. Of ook doordat mensen plezier kregen in het op verschillende tonen roepen of spreken. Het is heel waarschijnlijk dat de muziek snel een rol kreeg in magische riten en taferelen. Muziek heeft een direct effect op mensen en dieren in de omgeving, kan trances oproepen of versterken, wat het magische aspect vergroot zal hebben.

Natuurvolkeren

Er leven nog veel volkeren op aarde in een soort van stenen tijdperk, of we hebben kennis van volkeren die dat tot voor kort nog deden. De manier waarop deze mensen met muziek omgingen geeft ons veel aanwijzingen over ons eigen verleden. We kunnen eruit afleiden dat de gebruikte melodieën eenvoudig waren, beginnend met maar enkele klanken, waarschijnlijk een twee- of drietal. Het is ook opmerkelijk dat er, voor zover we weten, geen enkel natuurvolk is dat géén muziek maakt. Dat maakt het duidelijk dat muziek voor mensen een natuurlijk gegeven is, even natuurlijk als spreken.

Muziekinstrumenten

Niet bij alle natuurvolkeren komen we veel instrumenten tegen. Men gebruikte minimaal het eigen lichaam om klanken te maken. Door klappen, stappen, stampen, etc., kon een ritme worden gemaakt. Het begin van muziekinstrumenten zien we op het moment dat voorwerpen uit de leefomgeving erbij gepakt worden om diezelfde ritmes te maken. Stokken, boomstammen, speren, holle voorwerpen. In eerste instantie gaat het om materialen die als werktuig ook voor andere zaken gebruikt werden, maar al snel worden specifieke voorwerpen gebruikt voor de muziek.

Bespelers

De eerste muziekinstrumenten die specifiek voor de muziek ontworpen zijn, komen we bij volkeren tegen die al verder ontwikkeld zijn. Denk hierbij aan trommels, muziekbogen, xylofonen, fluiten, e.d. Zodra specifieke instrumenten gebruikt gaan worden zijn er ook mensen die zich oefenen in het bespelen. Je krijgt op dat moment een splitsing in de groep mensen: sommigen spelen, sommigen luisteren. In feite ontstaat hier, zij het prematuur, het beroep van musicus.

Vondsten

De oudste vondsten van voorwerpen die als muziekinstrument gebruikt werden dateren van ongeveer 600.000 jaar geleden. Het gaat hier om rendiervoetkootjes. Uit latere perioden is meer materiaal gevonden. Na fluiten die van voetkootjes zijn gemaakt is een enorme culturele sprong gemaakt naar fluiten met toongaten, en fluiten die van holle beenderen gemaakt zijn. Op muurschilderingen die door de cro-magnonmens zijn geproduceerd (vanaf 50.000 voor Christus) zijn afbeeldingen te zien van fluiten of muziekbogen. Dat muziek niet alleen werd beoefend, maar ook afgebeeld, geeft een bepaalde mate van culturele ontwikkeling aan.

Meerstemmigheid

In verschillende gebieden op aarde zijn vormen van meerstemmigheid ontwikkeld. Denk hierbij aan:

• Het zingen van parallelle lijnen, door gebruik te maken van octaven of kwinten (8 tonen of 5 tonen hoger of lager)
• Nadoen, bijvoorbeeld door in canon te zingen
• Gelijkklinkend, door bijvoorbeeld gongs tegelijk aan te slaan.
• Polyfonie door twee verschillende stemmen te zingen
• Gebruikmaken van bourdon. Je laat een lage klank doorklinken, terwijl een tweede stem de melodie verder zingt. In instrumenten is dit bijvoorbeeld in de doedelzak doorontwikkeld.

Het Midden-Oosten

Het Midden-Oosten was, en is in zekere zin nog steeds, een kruispunt van culturen. Het daarom niet verwonderlijk dat veel wat aan muziekinstrumenten is ontwikkeld vanuit dit gebied kwam, of dan toch via dit gebied verspreid kon worden van Europa tot India en China. De ontwikkeling van instrumenten in deze regio begint ongeveer 3500 jaar voor Christus. We vinden hier drie instrumentgroepen:

• Blaasinstrumenten
• Slaginstrumenten
• Snaarinstrumenten

Blaasinstrumenten

• Fluiten, meestal lange buizen zonder mondstuk. Er zijn al modellen waar vingergaten zijn aangebracht.
• Dubbelschalmeien, twee tot vier buisjes zonder mondstuk, elk met vier klankgaten. Soms in zilver uitgevoerd.
• Trompetten, vermoedelijk als signaalinstrumenten gebruikt in en door het leger. Deze nog erg eenvoudige trompetten waren niet veel meer dan taps toelopende buizen (of horens, schelpen).

Slaginstrumenten

Denk hierbij aan:

• Ratels
• Trommels
• Tamboerijn
• Bellen
• Schellen
• Ratels

Snaarinstrumenten

• Lier, met vier tot zeven snaren, grotere modellen konden acht tot elf snaren hebben. Het waren aanvankelijk grote instrumenten die je op de grond moest zetten om te kunnen bespelen. Later ontwikkelde zich uit deze grote instrumenten een draagbaar model: de handlier. De oudste afbeelding van een handlier uit Babylon dateert van ongeveer 1800 voor Christus.
• Harp, bestaande uit snaren die over een boog gespannen werden.
• Luit, bestaande uit een lange hals met twee of drie snaren en een kleine klankkast in de vorm van een halve bol, bijvoorbeeld van een kalebas of schildpaddenschild. De oudste afbeelding van dit instrument komt van ongeveer 2000 voor Christus.

Muziek in het oude Egypte

In het oude Egypte werden drie hoofdsoorten muziekinstrumenten gebruikt:

• Blaasinstrumenten
• Slaginstrumenten
• Snaarinstrumenten

Blaasinstrumenten

• De Aulos. Instrument met twee speelpijpen, voorzien van een dubbelriet (daarmee zit het dus in de familie van de schalmei, hobo) Eén speelpijp speelde als de begeleiding de bourdon. Op de kleinste pijp werd de muziek gespeeld. De aulos is op afbeeldingen van ongeveer 3000 jaar voor Christus te zien.
• Trompet
• Waterorgel, vanaf ongeveer 300 voor Christus. Lucht werd door natuurkrachten (wind, waterval) door speelpijpen geleid.

Slaginstrumenten

• Menat, een kleine soort castagnettes
• Sistrum, een soort metalen U-vorm, waartussen draadjes gespannen zijn waar ringetjes aan zitten. Door op en neer schudden kreeg je geluid.
• Kleppen
• Crotales, een soort bronzen schijfjes die aangeslagen konden worden

Snaarinstrumenten

• Harp, doorontwikkeld uit muziekbogen, waar 8 tot 12 darmsnaren in gespannen waren.
• Luit, kleine variant van de latere luit, met twee tot vier snaren.

De Griekse en Romeinse tijd

In veel opzichten staat de klassieke Griekse cultuur aan de basis van onze beschaving. Hier werden zaken op schrift gesteld, en werd nagedacht over de ordening van de wereld om ons heen. Het is niet verbazend dat juist bij de Grieken de basis werd uitgewerkt van ons hedendaagse toonsysteem, toonladders, toonaarden, etc.. Omdat de Grieken ook teksten schreven is een combinatie van tekst en muziek een voor de hand liggende. Uit deze periode stammen dan ook heldendichten waarin muziek een belangrijke rol speelde, in het stuk zelf, maar ook bij de uitvoering ervan.De Romeinen waren erg handig in het integreren van kunst, wetenschap, filosofie en cultuur die zij bij de vele door hen overwonnen volkeren hadden aangetroffen. Dat alles heeft er ongetwijfeld toe bijgedragen dat de ontwikkelde muziekinstrumenten aan ons zijn doorgegeven.

Klank

Hoe de muziek precies geklonken moet hebben in alle oude culturen is niet goed bekend. Er is maar weinig overgebleven dat geïnterpreteerd kan worden als genoteerde muziek. En dan is nog de vraag hoe het precies gespeeld moest worden. Wel is voorzichtig wat af te leiden uit de melodie-instrumenten die zijn aangetroffen. Op grond van het aantal klankgaten kan worden vastgesteld hoeveel en welke klanken met een bepaald soort fluit gespeeld konden worden. Overigens, ook dat onder voorbehoud. Door harder of zachter te blazen kunnen misschien toch weer iets hogere of lagere tonen gespeeld worden.

Lees verder

• Muziekinstrumenten: De middeleeuwen
• Muziekinstrumenten: De schalmei
• Muziekinstrumenten: Kromhoorn en Cornemuse
• Muziekinstrumenten: De luit
• Muziekinstrumenten: De blokfluit